Tuesday, March 3, 2009

Чулуут сумын цэцэрлэг VЭ-ийн хороогоо байгуулав

2008-03-19 11:22:26
Архангай аймгийн Чулуут сумын цэцэрлэгийн хамт олон "Бvтээлч багшаас бvтээлч хамт олон" зорилт тавьжээ. Энэхvv зорилтын хvрээнд "Эрдмийн баяр", "Алтан намар", "Эх орон юунаас эхэлдэг вэ", "Багш шавийн эрдмийн холбоо", "Дэлхийн сайхан ээжvvд" сэдвээр тайлан тоглолт єдєрлєгийг зохион байгуулсан байна.

Уг арга хэмжээний vр дvнд багш, эцэг эх, хvvхдийн болон бусад байгууллагуудын хамтын ажиллагааг єргєжvvлж чадсан аж. Тєсєв нь хvрэлцэхгvй ч ажилтнуудын нийгмийн асуудал, хєдєлмєрийн аюулгvй ажиллагаа, эрvvл ахуйг сайжруулахад багагvй ажлыг хийсэн байна. Мєн нутгийн зєвлєлийн гишvvн Б.Болор тус цэцэрлэгт-900 мянган тєгрєгийн хандив єгсєн нь байгууллагын тохижилтод чамлахааргvй нэмэр болсон гэнэ. Энэ цэцэрлэг єнгєрсєн онд Улсын тэргvvний цэцэрлэгээр шалгарчээ. Саяхан энэ хамт олон VЭ-ийн хороогоо байгуулсан ба хамтын гэрээний тєслєє боловсруулж байгаа ажээ.
С.ДАВААДОРЖ

Архангайн 130 багш Бээжин орно

Ирэх дєрєвдvгээр сарын эхний 10 хоногт Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотын 130 багш долоо хоногийн хугацаатай Бээжинд аялах болжээ.
Vvнд аймгийн тєвийн сургууль, цэцэрлэгийн нийт багш нар хамрагдсан байна. Багш нарын бvх зардлыг БСШУ-ы Дэд сайд С.Тємєр-Очир дааж байгаа гэнэ. Нэг хvний зардалд гэхэд 300-аас доошгvй мянган тєгрєг орох ажээ. Харин хvндрэлтэй нэг юм нь хєдєєгийн багш нар гадаад паспортгvй байгаа учир Иргэний бvртгэл мэдээллийнхнийг сандаргах тєлєвтэй. Боловсролын дэд сайд нутгийнхаа багш нарт ийнхvv єгєємєр сэтгэл гаргаж байгаагийн учир нь ирэх УИХ-ын сонгуульд орон нутгаасаа нэр дэвшиж байгаатай холбоотой юм байна.
http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=94811

Б.Батцогт: Манай бяслагийг франц тогооч нар их vнэлдэг

Монгол залуу франц бяслаг хийж байна гээд бод доо. Тэгээд бас болоогvй ээ, хєдєє суманд гээч. Тэр бяслагаа хотын франц хоолны ресторануудад нийлvvлдэг гэсэн. Энэ сvйхээтэй залууг Балжиннямын Батцогт гэдэг юм билээ. Архангай аймгийн Хангай сумынх.
Тэрбээр єєрийн тєрєлх Хангай сумандаа сарлагийн сvvгээр бяслаг, хорхой ааруул хийдэг юм билээ.
Тvvнийг “Фермер” буландаа урьж бизнесийнх нь талаар хєєрєлдлєє.-Бизнесээ хэдийнээс эхлэв.
Монгол хvний хийх нь байтугай идэх нь ч ховор бяслаг хийх санаа яаж тєрсєн бэ? -2006 оноос эхлэн хийж байна. Манай суманд “Хил хязгааргvй мал эмнэлгийн тєсєл” хэрэгжиж, францчууд тусалснаар анх бяслаг хийж эхэлсэн.-
Байр сав, хєрєнгє мєнгє гээд нэлээд зvйл хэрэг болох нь мэдээж. Энэ бvхнийг яаж зохицуулсан бэ? -
Дээрх тєслийнхєн дєрвєн сая тєгрєгийн єртєгтэй тоног тєхєєрємж єгсєн. Байраа сарын 30000 тєгрєгєєр тvрээсэлдэг. Манай сумын барилга. Бяслаг хийхэд яг тохирсон байр байгаа юм.
-Єдєрт хэчнээн кг бяслаг хийж байна?
-Єглєє бvр 250 литр сvv авдаг. Тvvгээр 22 кг бяслаг хийнэ ээ.-Сvvгээ яаж авах вэ, малчдаас єєрєє очиж авах уу? -Vгvй ээ. Гэрээтэй хэдэн малчин єрх бий. Тэд єглєє бvр шинэ сvv авчирч єгдєг
.-Литр сvvг хэдэн тєгрєгєєр авдаг бал? -
Сарлагийн сvv шvv дээ. Манай энд чинь сарлаг л саана. Малчдаас литр сvvг 300-350 тєгрєгєєр авдаг. Ноднин литр сvv 250 тєгрєг, бvр ємнє нь 100 тєгрєг байсан юм.
-Бяслагаа хаана борлуулах вэ. Зах зээл хэр байна? -
Гайгvй шvv. Хот руу оруулаад франц хоолны ресторануудад, бас сvлжээ дэлгvvрvvдээр борлуулчихна.-
Єєрєє авч явж борлуулдаг уу, хэдий хугацааны давтамжтай явдаг вэ? -
Єєрєє ч явна, бас тєслийнхєн ч тусалдаг. Хоёр cap болоод л нэг борлуулалт хийдэг дээ.
-Кг бяслагаа хэдэн тєгрєгєєр борлуулдаг вэ?
-Ноднин 5-6 мянган тєгрєг байсан, одоо 8-10 мянган тєгрєгєєр борлуулах санаа байна. Импортын бяслагны vнэ єссєн учраас бид ч vнээ нэмэхгvй бол болохгvй.-
Анх бяслаг хийх санааг яаж олсон бэ? -
”Хил хязгааргvй мал эмнэлгийн тєсєл”-ийнхєн ирээд бяслаг хийх хvн байна уу гэсэн. Би ч нэлээд бодсон л доо. Сvvлдээ энэ тєслийг авах хvн олдохгvй болохоор нь vзээд алддаг юм уу гэж бодсон. Тэгээд л авчихсан. Болж л байна.
-Яг ид бяслаг хийж байх vедээ хэр ашиг олж байна, тооцоолж vзэв vv? -
Єдєртєє 40000 тєгрєгийн ашиг олдог. Гэхдээ бяслагт єнгє оруулагч бодис нь их vнэтэй.-
Гадаадынхны хоол хvнсний тансаг хэрэглээг монгол залуу, тэгээд бvр хєдєєд хийж байна гэхээр сонирхол татлаа л даа. Бяслаг хийхэд ер нь ажиллагаа их vv. Савлагаа энэ тэр гээд хэцvv зvйл их байна биз дээ? -
Манай сумынхан бvv хэл монголчууд бяслаг хэрэглэх нь ховор л доо. Vнээнийхээ сvvгээр уламжлалт монгол бяслагаа шахаад л хvнсэндээ хэрэглэчихнэ шvv дээ. Vйлдвэрийн аргаар хийсэн бяслаг буюу сыр ажиллагаа ихтэй. Бяслаг кг-аараа гарна. Тусдаа цагаан цаасанд боож, бас тусгай хайрцагт хийнэ. Уг нь ваакумддаг машин байдаг юм гэсэн. Тєслийнхєн туслах байх аа.
-Сvvгээ нєєцєлж авна гэсэн ойлголт байхгvй байх аа? -
Харин тийм. Шинэ сvvгээр хийх ёстой. Машин тєхєєрємж нь сvvг євчтэй малынх байна уу, гашилсан байна уу, хуучирсан сvv байна уу гэдгийг дор нь ялгаад таньчихдаг болохоор муу бvтээгдэхvvн гарна гэсэн ойлголт байхгvй.
-Шинэ сvvгээр бvтээгдэхvvнээ хийдэг гэхээр бяслагны vйлдвэрлэл улирлын чанартай болчих нь ээ? -

Зун, намарт л хийнэ. Зєвхєн бяслагаа дагнаад хийе гэхээр бараг ашиг олохгvй. Тэгэхээр євєл, хаврын цагт хорхой ааруул хийж туршиж байгаа. Болж байна шvv. Аарцаа євєл, хаврын хэрэгцээнийхээр нєєцєлчихнє. Жил, хагас жилээр тооцоо хийж vзсэн. Дан бяслагаар ашиг бага байх юм билээ.
-Vйлдвэрт чинь олон хvн ажилладаг уу? -
Гурвуулаа. Эхнэр, бас нэг эмэгтэй бид гурав ажиллана. Vйлдвэр дотор гадны хувцастай явж болохгvй, ээмэг бєгжєє авна, гутал хувцсаа солино гээд их нарийн.
-Жуулчид танай vvгээр хэр их ирж байна. Тэд бяслаг авах юм уу?
-Авна шvv
.-Энэ хугацаанд бяслагныхаа гавьяаг vзсэн vv? -
Vзэлгvй яахав. Улаанбаатарт хэд хэдэн удаагийн vзэсгэлэн худалдаанд оролцоод алтан медаль авсан.
-Бяслагнаасаа єєрсдєє хэрэглэдэг vv? -
Хааяа шєлтэй хоолонд хийж иднэ. Ёстой сайхан болдог юм. 50 хувийн тослогтой болохоор пиццанд илvv тохиромжтой. Франц хоолны ресторануудад тогооч нар нь манай бяслагийг их vнэлдэг, эрхий хуруугаа гозойлгоод л байдаг юм.-
Цаашдаа vйлдвэрлэлээ томруулах ч юм уу, ямар яэгэн санаа бий юу? -
Байлгvй яахав. Байр саваа єєрийн болгоод, бас томруулчихвал илvv их хэмжээгээр vйлдвэрлэх боломжтой. Байрныхаа асуудлыг шийдэж єгєєч гэж сум орон нутгийнхаа удирдлагуудад ханддаг ч ер тоож vздэггvй юм. Газар чинь улсын ємч, байр чинь сумын ємч гээдтvрээсийн мєнгє л нэхдэг. Уг нь шийдэхэд тийм ч тєвєгтэй зvйл биш л баймаар юм.
Б.ГэрэлДугаар 142/2429/
http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=108436

Архангай аймагт 1,0 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоо амлалаа

Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Баяр өнгөрөгч амралтын өдрүүдээр Архангай аймагт ажиллав. Архангайд сайхан зун болж байна. Өнгөрсөн өвөл, хавар байгаль, цаг агаар тааламжтай байсан тул мал, төлийн хорогдол харьцангуй бага гарчээ. Сүүлийн гурван жил дараалан мал нь өсч, өнгөрсөн оны эцэст 2.9 сая мал тоолуулсан байна. 2007 онд 20.0 тэрбум, энэ жил 17.0 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн бөгөөд тэдгээрийн дийлэнх хэсэг нь зам, эрчим хүч зэрэг бодит салбарт зориулагдаж байгаа ажээ. Өнгөрсөн жил 400 тоннын хөргүүртэй, жилдээ 50.0 мянган бог, 15.0 мянган бодыг үйлдвэрийн аргаар нядлах махны үйлдвэр ашиглалтад орж, удахгүй эрүүл ахуй, стандартын шаардлага хангахуйц хүнсний бөөний худалдааны төв ашиглалтад орох гэж байна. Ерөнхий сайд Тариат, Өлзийт сумдад тус бүр хоёр худаг гаргах хөрөнгийн асуудлыг шийдэж өгөх, шинээр уурхай нээхийг болиулах арга хэмжээ авна гэж амлалаа. Ноолуурыг малчдаас 30-32 мянган төгрөгөөр худалдаж авах тухай УИХ-ын тогтоолын утга учрыг хөдөөгийнхөн ихээхэн сонирхож байна. Ноолуураа худалдчихсан иргэд хохироод үлдэх үү, байгаа жаахан ноолуурыг маань хэзээ, хэн авах юм бэ, тогтоолд заасан үнээр авсан гэдгийг яаж баталгаажуулах юм бэ гэсэн олон асуултыг тэд тавьж байна. “Нэгэнт УИХ-ын тогтоол гарсан болохоор хэрэгжүүлэх нь Засгийн газрын үүрэг. Тун ойрын хугацаанд бид шийдвэрээ гаргана. Ер нь зөвхөн ноолуур биш, малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний үнийг өсгөх, борлуулалтын нэгдсэн сүлжээ байгуулах, эрсдэлээс хамгаалах бутэц бий болгох явдал гол нь” гэж Ерөнхий сайд дээрх асуултуудад хариуллаа. “Атрын гурав дахь аян” тариалангийн хөгжлийн хөтөлбөрийг хөдөөгийнхөн бүрэн дэмжиж байна. Архангай аймаг энэ жил 1250 га-д үр тариа, 200 га-д төмс, хүнсний ногоо тариалжээ. Газар тариалан эрхлэлтийг дэмжих зорилгоор Ерөнхий сайд С.Баяр Засгийн газраас Архангай аймагт “Итгэлийн” хэмээн нэрлэгдэж байгаа төсвийн зээл 1.0 хэрбумыг олгоно гэлээ. Мөн Архангай аймаг аялал жуулчлалын хамгийн чухал бүсийн нэг тул авто замыг сайжруулах асуудалд онцгой анхаарал тавих болно гэв хэмээн Засгийн газрын Хэвлэл мэдээллийн албанаас мэдээллээ.
Эх сурвалж: Монголын мэдээ

Их Тамираар овоглосон бүтээгдэхүүн нэгээр нэмэгдлээ

Ногоон Алт" хөтөлбөрийн санаачилгаар байгуулагдсан "Монгол сарлаг" нийгэмлэгийн үйл ажиллагааны гол чиглэлийн нэг нь Монголын сарлаг үржүүлэгчдийн орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд сарлагийн хөөврийн үнэлэмжийг дээшлүүлж, хөөврөн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн дотоод, гадаадын зах зээлд гарган борлуулахад нь шинэ технологи, маркетинг, менежментийн дэмжлэг үзүүлэх явдал юм.

Энэ зорилгоор Монгол сарлагийн 1/3 хувийг өсгөн үржүүлдэг Архангай аймгийн Их Тамир суманд "Сарлагийн хөөврийн мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв"-ийг байгуулан 2008 оны 5 дугаар сарын 5-нд нээлтээ хийлээ. Сарлагийн хөөврийг технологийн дагуу зөв бэлтгэж чадвал ямааны сайн чанарын ноолууртай дүйцэхүйц чанартай бүтээгдэхүүн болдгоороо олон улсын зах зээлд үнэлэгдэж байгаа билээ.

"Ногоон Алт" хөтөлбөрөөс 2006, 2007 онд "Сарлагийн хөөврийг самнаж бэлтгэх технологид сургах" сургалтыг явуулсан нь сургалт үйлдвэрлэлийн төв байгуулах угтвар болсон. Тус төвийн цехэд утас ээрэхээс бусад бүх дамжлагыг гүйцэтгэх машинууд суурилуулсан бөгөөд "Монгол сарлаг" нийгэмлэгийн гүйцэтгэх захирал Ц.Хишигжаргалын ярьснаар энд байгаа угаах машин нь хөөврийг 3 дамжлагаар угааж ямааны ноолуур шиг зөөлөн чанартай болгодог байна. Мөн сүлжих, эсгэх, оёх машинууд суурилуулжээ.
Төвийн нээлтэнд оролцож үйл ажиллагаатай нь танилцан, энд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний дээжээр гаргасан үзэсгэлэнг сонирхсон хүмүүс цаашид цехийн үйл ажиллагааг дэмжиж, өргөжүүлэх нь ажлын байр болон малчдын орлого нэмэгдэхэд ихээхэн нэмэр болох тухай мөн сум бүрт ийм төрлийн жижиг, дунд үйлдвэр байгуулах нь маш үр дүнтэй ажил болох юм хэмээн ярьцгааж байлаа.

http://www.greengold.mn/index.php?lang=1&id=204&cont=3

Архангай аймгийн Их Тамир сум Бэлчээрийн хамтын менежмент

Сумын товч танилцуулга

Архангай аймгийн Их тамир сум нь 4.8 мянган километр2 нутаг дэвсгэртэй, аймгийн төвөөс баруун хойш 26 километр, улсын нийслэлээс 475 километр хол Заан хошуу хэмээх газар оршино.
Тус сум нь 6286 хүн амтай, 1515 өрхтэй, үүний 1180 нь малчин өрх. 2006 оны статистикийн мэдээгээр 177848 толгой малтай байгаагаас тэмээ-3, адуу-15553, үхэр-26111, хонь-74117, ямаа-62064 байна.
Одоо Хөхнуур, Хан-Өндөр, Бугат, Борт, Эрдэнэтолгой, Тайхар гэсэн зургаан багтай бөгөөд Хөхнуур, Хан-Өндөр, Эрэнэтолгой, Бугат багуудад сарлаг илүү их тархсан тул малчид сарлагийн сүү боловсруулж амтат цагаан идээ боловсруулдгаараа алдартай. Тус сумын нутгаар Тамирын гол, Хануй, Хүннү, Өлөнт, Баянцагааны гол болон 200 гаруй жижиг гол, горхи, булаг шанд урсдаг. Эсгий, мод, цагаан идээ боловсруулах жижиг үйлдвэрүүд харьцангуй сайн хөгжсөн.
Бэлчээрийн хамтын менежмент
Архангай аймгийн Их Тамир суманд бэлчээрийн хамтын менежментийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотойгоор сумын малчдад хамтын менежментийн сургалтыг анх 2005 оны 6-р сард зохион байгуулсан юм. Оролцооны арга дээр үндэслэн бэлчээрийн хамтын удирдлагын төлөвлөгөөг баг тус бүр гарган тэдгээрийг нэгтгэн боловсруулсны дараа сумын нэгдсэн төлөвлөгөөг боловсруулан сумын ИТХурлаар батлан хэрэгжүүлдэг болоод байна.
Бэлчээрийн хамтын удирдлагын төлөвлөгөөнд тусгагдсан ажлуудын хэрэгжилтийг зохион байгуулах зорилгоор сумын хамтын удирдлагын хороог "Арвижин Сайжрах" нэртэйгээр Төрийн Бус Байгууллагын хэлбэрээр байгуулж, үйл ажиллагаа явуулж байна. Сумын хэмжээнд хамтын удирдлагын төлөвлөгөөний дагуу бэлчээрийн сэлгээ хийх, өнжөөх, амраахад тулгараад байгаа гол бэрхшээл нь хүн малын усан хангамжийн асуудал байгаа юм. Энэ чиглэлээр 2005 онд малчдын хүч хөдөлмөрөөр чухал шаардлагатай газруудад гар худаг 6-г шинээр гаргаж, энгийн уурхайн 3 худгийг засварлан ашиглалтад оруулжээ. Ингэснээр тэр орчмын 41252 толгой мал, 36 өрхийг усаар хангаж, ашиглагдахгүй байсан ихээхэн хэмжээний бэлчээрийг ашиглах бололцоотой болгосон юм.
2006 оны байдлаар тус суманд Сарлагийн хөөвөр жижиг төсөл амжилттай хэрэгжин, малчдад сарлагийн хөөврийг самнаж бэлтгэх арга технологийг зааж эзэмшүүлэн, энэ технологиор сарлагийн хөөвөр бэлтгэх, бэлтгэсэн хөөврийн үзэсгэлэн, дуудлага худалдааг зохион байгуулав.
Мөн "Тамирын цагаан ааруул" бичил төсөл хэрэгжиж байна. Төслийн эхний шатанд хэд хэдэн туршилтын үр дүнд ааруул зүсэх зүсэлтийн хялбар төхөөрөмжийг гаргасан ба савалгааны асуудлыг шийдээд байна. Тамирын цагаан ааруул үйлдвэрлэх технологийн сургалтыг нийт 131 өрх буюу 40 гаруй хот айлаар явж хийсэн нь цаашид технологийн дагуу үйлдвэрлэсэн цагаан ааруул нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх боломжийг бүрдүүлж байна.
Их Тамир сум байгалийн баялаг ихтэй тул малчид амьдрал ахуйдаа зөв хэрэглэх улмаар өрхийн орлогын нэг эх үүсвэр болгох боломж бий болгох зорилгоор жимсний чанамл хийх сургалтанд Хөхнуур, Хан-Өндөр багийн 23 өрхийг хамруулав. Эдгээр 23 өрх нь дараа жил сум, багийн бусад өрхүүддээ дээрх сургалтыг зохион байгуулах юм.
Бэлчээрийн хамтын удирдлагын төлөвлөгөөний дагуу сум, багийн Иргэдийн Нийтийн Хурлаар зун намрын бэлчээрийн сэлгээг хэлэлцүүлэн батлуулж ажилласны үр дүнд, нийт малчин өрхийн 70% нь отор нүүдэл, бэлчээрийн сэлгээ хийлээ. Мөн түүнчлэн 2006 онд малчидтай хамтран 4 гар худаг гаргаж, 2 инженерийн хийцтэй эвдэрсэн худгийг сэргээн засварлаж ашиглалтад оруулсан нь бэлчээр ашиглалтыг сайжруулсан.
Сумын малчдын хүсэлтээр 2.5 сая төгрөгийн өртөг бүхий 18.0 тонн хужир бэлтгэсэн нь баг бүр 2 жил ашиглах нөөцтэй болов. Бэлтгэсэн хужраа малчдад хөнгөлөлттэй үнээр борлууснаар өөрсдийн хүчээр хужраа бэлтгэх эргэлтийн сантай боллоо.

http://www.greengold.mn/index.php?cont=121&type=0&lang=1

Монгол улсын Өгий нуур болон Тэрхийн Цагаан нуур нь

Монгол улсын Өгий нуур болон Тэрхийн Цагаан нуур нь Рамсард бүртгэлтэй ус намгархаг газар юм.

2002 оны 7 сарын 22-оос 8 сарын 19-ний хооронд ЖАЙКА-ийн богино хугацааны мэргэжилтэн томилох ажлын хүрээнд Монгол улсын Рамсард бүртгэгдсэн ус намгархаг газар болох Өгий нуур болон Тэрхийн цагаан нуур явах боломж тохиосон тул хялбархан танилцуулга хийе.
Өгий нуур - Рамсард бүртгэлтэй ус намгархаг газар нь нийслэл Улаанбаатар хотоос ойролцоогоор 370 км зайтай, хүн ам нь 3,500 орчим, газар нутгийн хэмжээ 161,780 га, мал аж ахуй голлон эрхэлсэн Өгий нуур сум (Архангай аймгийн харьяaлалд) байдаг.
Өгий нуурын эргэн тойрны хэмжээ нь 25.4 км, нийт талбайн хэмжээ 3,189 га (ойролцоогоор Аккишко нууртай адил) нуур бөгөөд нуурын баруун болон баруун урд хэсэгт ихээхэн талбайг эзэлсэн ус намгархаг газар байна. Энэ удаа бидний үзэж чадсан хэсэг бол нуур болон ус намгархаг газрын нэг хэсэгт хошуу галуу 1,700 орчим, хээрийн галуу 300 орчим, гангар хун 300 орчимыг олж тогтоосон.
Аль алиных нь үр төлийг олж харсан тул дэлхийд нэн чухал нугасны овогтны өсөн үржих нутаг гэдгийг бататгаж чадлаа.
Үүнээс гадна тогорууны төрөл (голчлон гэзэгт тогоруу) нугасны төрөл (ангир, анхидал зэрэг), эрэг орчим газар амьдардаг шувуудын төрөл болох цахлайн төрөл, өрөвтасын төрөл, махчин шувуудын төрөл зэргийг олон тоогоор тогтоолоо.
Уг нь энэ Өгий нуурын ард иргэд нь Чингис хааны үеэс уламжлуулан энэ хаалттай нуурын усыг дээдлэн хэрэглэж байв. Гэвч өнөө үед янз бүрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж нуурын орчин тойрон муудахын дунд энэ сайхан нуураа өөрсдийн хүчээрээ хайрлан хамгаалж, нутгийн иргэдийн уламжлалт үйл ажиллагааг дотоод гадаад талаар эко-туризмыг нэвтрүүлж менежмэнтийг нь урагшлуулах боллоо.
Урьд нь 2002 оны 1 сард Өгий нуураас сумын дарга орсон 2 хүн мөн Монголын Байгаль орчны Яамны ажилтан нар эко-туризмын сургалтанд ЖАЙКА-ийн мэргэжил дээшлүүлэгч болон оролцсон ба Күширо-ийн Олон улсын ус намгархаг газар хүрээлэн тэднийг хүлээж авсан болно [Ашигласан : Күширо Олон улсын ус намгархаг газарын хүрээлэн] (2002 оны үйл ажиллагааны хуудас).
Тэднийг нутаг буцсаны дараа Өгий нуурт шувуу харах холбоо байгуулагдаж энэ холбоонд тулгуурласан эко-туризмыг хөгжүүлэх холбоог байгуулж энэ удаагийн томилолтоор үйл ажиллагаагаа явуулсан гэсэн үг юм.
Мөн Тэрхийн Цагаан нуур нь Рамсард бүртгэлтэй ус намгархаг газар бөгөөд нийслэл УБ-аас ойролцоогоор 500 км зайд Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт харьяалагдана. Далайн түвшинээс дээш 2,000 м, нуурын эргэн тойрны хэмжээ 80 км орчим харьцангуй томхон нуур юм. Энд хээрийн галуу 900 орчим тоологдсон ба үржил ч мөн тогтоогдсон. Түүнээс гадна гангар хунгаас эхлүүлээд нугас зэрэг олон төрөл ажиглагдаж бас нуурын урд хэсгээр тураг гогой, цахлайн төрлийнхөнхний үржлийн томоохон бүс нутаг болж байна гэдгийг тодорхойллоо.
Харамсалтай нь Тэрхийн цагаан нууранд өнгөрүүлсэн хугацаа тун бага байсан тул мэдээлэл хангалттай биш байна. Хойшид мөн адил Рамсарт бүртгэлтэй ус намгархаг газрынх нь хувьд ч, нугасны овогтны сүлжээнийх нь хувьд үйл ажил эрхлэхгүй бол болохгүй зүйл олон байх ба ялангуяа Өгий нуурын хувьд үргэлжлүүлэн ЖАЙКА-ийн нэг төсөл болгон дэмжихгүй бол болохгүй зүйл олон байгаа болохоор тан бүхний хамтын зүтгэл дэмжлэгийг авбал ихээхэн баяртай байх болно.

http://www.jawgp.org/anet/anl03bun.htm

АРХАНГАЙ АЙМГИЙН ЗАМЫН ЦАГДААГИЙН ТАСАГ

Архангай аймгийн замын цагдаагийн алба нь Цагдан сэргийлэх ангийн харьяанд 1957 оноос уурын тэрэгний алба нэртэйгээр анх байгуулагдаж, даргаар нь Р.Дэмбэрэлсvрэн, цагдаа Юндэндорж, Лувсандорж нар ажиллаж тухайн vед автомашиныг бvртгэх, замын хуудас, ачааны бичиг баримтыг шалгах vvргийг гvйцэтгэж байжээ. 1960 онд Улсын авто техникийн хэргийг шалган байцаах газрын харьяанд Архангай аймгийн цагдан сэргийлэх ангийн автын алба байгуулагдсан, бєгєєд даргаар Жvгдэрнамжил, ХАА-н механизм хариуцсан байцаагч, авто хариуцсан байцаагч, цагдаа нарын хамт ажиллаж байсан. 1981 онд Замын цагдаагийн алба нэртэй байгуулагдаж орон тоо зохион байгуулалтын хувьд бэхжиж, 1994 онд Цагдаагийн Ерєнхий Газрын даргын тушаалаар Замын цагдаагийн тасаг болгон єргєтгєж 4 офицер, 15 цагдаа зохицуулагч нийт 19 хvний орон тоотой ажиллаж байна. Тус албаны даргаар Дэмбэрэлсvрэн, Юндэндорж, Жvгдэрнамжил, Бавуудорж, Дашдэндэв, Д.Даваасvрэн, Д.Гэрэлт, ахлах байцаагч, байцаагчаар Цэрэндэжид, Батзориг, Лхагвасvрэн, Баасанжав, Б.Дашдэндэв, Б.Далхсvрэн, Ж.Батбаатар, П.Батдорж, М.Баттулга, Р.Эрдэнэцогт, цагдаа зохицуулагчаар Лувсандорж, Жанчиврэнцэн, Дашзэвгэ, Л.Оюунтvлхvvр, Т.Тамир, Г.Зоригтєгєлдєр, Ж.Лхамаажав, Р.Эрдэнэцогт, Т.Индрайбvд, Б.Чулуунбаатар, Л.Батболд, С.Эрдэнэцогт нар ажиллаж ирсэн. Одоо цагдаагийн ахмад Д.Гэрэлт ажиллаж байна.
http://www.trafficpolice.gov.mn/traffic/police/trafficpolice/submenu/tasag/arkhangai.html

Архангай аймгийн УЦУОШТ

Эрхэм зорилго -

Архангай аймгийн УЦУОШТийн эрхэм зорилго нь аймгийн ус, цаг уур, байгаль орчны бодит мэдээллийг цаг хугацаанд нь УЦУХ улмаар олон улсын ус цаг уурын мэдээлэл солилцоонд хүргүүлж цаг агаарын урьдчилсан мэдээгээр орон нутгийн төр төр захиргаа,аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэдийг ханган, аймгийн уур амьсгалын төлөв байдал түүний хувьсал өөрчлөлтийг судлахад оршино.

Аймгийн уур амьсгалын тухай


Архангай аймаг нь Монгол улсын төвийн бүсэд 55.2 мянган хавтгай дөрвөлжин талбайг эзлэн оршдог. Нутгийн баруун,баруун өмнө,өмнө хэсэгт далайн түвшнээс дээш 2400-3500 метр өндөрт өргөгдсөн Хангайн нуруу болон түүний салбар уулс ,баруун хойд хэсэгт 3000 гаруй метрийн өндөр Тарвагатайн нуруу орших бөгөөд зүүн,зүүн хойд,зүүн өмнө талаараа далайн түвшнээс дээш 1000-1500 метрийн өндөртэй уулс,голын хөндий эзэлсэн тал хээрийн байдалтай юм.
. Далайн түвшнээс дээш 2060 метрийн өндөрт, 61.1 хавтгай дөрвөлжин километр талбайтай Тэрх цагаан нуур ,хээрийн бүсэд орших 25.0 хавтгай дөрвөлжин километр талбайтай Өгий, Айраг, Цагаан нуур зэрэг нуруудтайгаас гадна Хангайн нуруу түүний салбар уулсаас эх авсан хойд мөсөн далайн ай савд багтах уулын түргэн урсгалт Хойд,Урд тамир,Тэрх,Чулуут, Хануй,Хүнүй,Гичгэнэ, Орхон зэрэг томоохон гол,олон жижиг гол горхитой .
Аймгийн нутаг их төлөв эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай ,жилд унах хур тунадасны хэмжээ нийт нутгаар 300-400 мм , уулархаг зарим газраараа 348 мм хур тунадас унадаг. Аймгийн нутгаар 1 сард хасах 20 градусаас 32 градус хүртэл хүйтэрч 7 сард нэмэх 10 градусаас нэмэх 35 градус хүртэл дулаарч 1 сарын изотери хасах 2 градус, 7 сарын изотерм нэмэх 2 градус байдаг .
Хангайн нурууны өндөр нам тогтсон чиглэл ,тал хөндий зэрэг газрын гадаргын хотгор,гүтгэр,уул толгодын өндөр ,нам,хэлбэр дүрсээс шалтгаалан агаарт орон нутгийн чанартай өгсөх, уруудах хөдөлгөөн үүсэх,хур тунадасны газар зүйн тархалтанд нөлөөлөх салхины чиглэл хурд харилцан адилгүй байдаг .

http://www.icc.mn/aimag/Arkhangai/

Архангайн Чулуут сумын тухай...

1.Сайн ноёны аймгийн үеийн хошуу нутаг

ХҮ1 зууны хоёрдугаар хагасад Дорнод Азид Манжийн цэрэг феодалын улс тогтносон бөгөөд энэ улс үүсэн байгуулагдсанаасаа эхлэн бусад орныг байлдан дагуулах замд оржээ. Манжийн феодалуудын түрэмгий бодлого нь юуны түрүүнд тэдний нэн ойрхи хөрш Монгол , Хятад хоёр улсын эсрэг чиглэгдэв. Манж нар 1644 онд Хятадыг эзэлсэн байна.Энэ үед Халхын дотоодод феодал эрх мэдэлтнүүдийн хооронд нилээд зөрчил тэмцэлтэй байсныг ашиглан манж нар 1691 онд Монгол орныг өөрийн эрхшээлд дагаар оруулснаар Монгол улс төрийнхөө тусгаар тогтнолыг алдаж манжийн ноёрхолд 200 гаруй жил дарлагдах болсон билээ.
Ардын хувьсгалаас өмнөх үеийн Чулуут сумын түүхээс

1.Сайн ноёны аймгийн үеийн хошуу нутаг
ХҮ1 зууны хоёрдугаар хагасад Дорнод Азид Манжийн цэрэг феодалын улс тогтносон бөгөөд энэ улс үүсэн байгуулагдсанаасаа эхлэн бусад орныг байлдан дагуулах замд оржээ. Манжийн феодалуудын түрэмгий бодлого нь юуны түрүүнд тэдний нэн ойрхи хөрш Монгол , Хятад хоёр улсын эсрэг чиглэгдэв. Манж нар 1644 онд Хятадыг эзэлсэн байна.Энэ үед Халхын дотоодод феодал эрх мэдэлтнүүдийн хооронд нилээд зөрчил тэмцэлтэй байсныг ашиглан манж нар 1691 онд Монгол орныг өөрийн эрхшээлд дагаар оруулснаар Монгол улс төрийнхөө тусгаар тогтнолыг алдаж манжийн ноёрхолд 200 гаруй жил дарлагдах болсон билээ. Улмаар манжийн засгийн газар эрх мэдлээ улам бэхжүүлэх, халх Монголын хүчийг бутарган сарниулах бодлогыг эрчимтэй явуулж Монголын цэрэг_захиргааны хуучин байгуулалт болох хошуудыг улам жижиглэн халхын 8 хошууг 34 болгон олшруулжээ. 1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошууг таслан авч Сайн ноён аймаг гэдэг нэг аймгийг шинээр нэмэн байгуулж, халхын 3 аймгийг 4 аймаг болгосон бөгөөд Сайн ноёны аймгийн нутагт одоогийн Архангай аймгийн нутаг дэвсгэр хамрагдах болжээ.Чулуут сумын нутаг нь Халхын умар замын дундад зүүн этгээдийн адгийн хошуу гэдэгт нь харьяалагдаж байв. Энэ үед хошууны дэвсгэр нутгийн заагийг тэмдэглэхдээ “Хошуу нутгийн газар нь Тамир, Хануй, Чулуут гурван голын эхэн дор буй. Зүүнш Хүнэй өвөр булаг хүрч, Зая бандидагийн нутагтай зах нийлнэ. Урагшаа Согоо өндөр хүрч Эрдэнэ бандидагийн нутагтай зах нийлнэ. Барууншаа Хойт Тамирын эхэн хүрч Чин сүжигт номун ханы нутагтай зах нийлнэ. Хойшоо Их шавар уул нуруу хүрч, Дундад зүүн этгээдийн хошуутай зах нийлнэ” гэсэн байна.Манж нар Монгол орныг эрхшээлдээ оруулсан үеэс одоогийн Чулуут сумын харьяалагдаж lanai хошууг Гэрсэнз Жалайр хун тайжийн гуравдугаар хөвгүүн Онохуй үйзэн ноёны хөвгүүн, шарын шашныг Халх нутагт дэлгэрүүлэхэд ихээхэн хүчин зүтгэсний учир Төвдийн Далай лам, Банчин Эрдэнэ нараас Сайн ноён хан цол хүртсэн Түмэнхэн (Сайн ноён), түүний наймдугаар хөвгүүн Данзан банжуур, Данзан банжуурын хөвгүүн Ёст үйзэн ахай ноён Намжил нар захирч байжээ.

2.Цэцэн чин вангийн хошуу

Одоогийн Архангай аймгийн Чулуут сум манж чин улсын 200 гаруй жилийн дарангуйллын үед Сайн ноён аймгийн Цэцэн чин вангийн хошуунд (1725-1910 онд) харьяалагдаж байжээ. Манжийн дарангуйллын эсрэг монгол орныхоо төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээн мандуулах зорилготой ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн 1910-аад оны үед оргил үедээ хүрч өрнөснөөр 1911 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдөр Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан юм. Богд хаант Монгол улс манжийн үеийн дөрвөн аймгаа хэвээр үлдээсэн бөгөөд энэ үеэс халхын Сайн ноёны аймаг нь Сайн ноён ханы аймаг гэж нэрлэгдэх болж, Халхын умар замын дундад зүүн этгээдийн хошуу нь Цэцэн чин вангийн хошуу гэж нэрлэгджээ. Тухайн үед нэгэн аймаг нь хошууд ба тамгатай хутагтын шавь гэдэг засаг захиргааны үндсэн хоёр нэгжүүдээр бүрдэл болж байв. Цэцэн чин вангийн хошуу үүсэх үед Ёст үйзэн ахай ноёны Намжилын хөвгүүн Цэрэн хошууг захирах болсон бөгөөд тэрээр Манжийн хааны угсааны гүнжтэй сууж эфү Цэрэн(хааны хүргэн) гэгдэх болжээ. Улмаар Цэцэн чин вангийн хошууг эфү Цэрэнгийн угсааны Цэнгүнжав(1750-1771), Лхавандорж(1771-1816), Баянжаргал(1816-1817), Цэндбазар(1817-1852), Дарам(1852-1874), Наянт(1874-1921) нар угсаа залгамжлан захирчээ.Тэр үед одоогийн Чулуут сум Цэцэн чин вангийн хошуу, Шива ширээт хутагтийн шавь гэсэн хоёр хэсгийг хамаран харьяалагдаж байлаа. 1912 онд Шива ширээт хутагтын харьяат шавь нарыг засаг хошууны зэрэгт хүргэж Шива ширээт гэгээнд хошуу захирах тамга олгожээ. Ийнхүү Сайн ноён хан аймаг засаг хошуу 26, тамгатай хутагт буюу хошууны эрх бүхий шавь 8 бүгд засаг захиргааны 34 нэгжтэй болжээ. 1921 онд Монгол оронд ялсан Ардын хувьсгал гадаадын колоничлогчид, дотоодын феодалын дарлалын эсрэг монголын ард түмний эрх чөлөөний төлөө хийсэн олон үеийн тэмцлийн үр дүн нь байлаа.Хувьсгалын ялалтын дараахнаас эхлэн үндэсний ардчилсан байгуулалыг бэхжүүлэх зорилтуудыг аажмаар дэс дараалан шийдвэрлэсээр байв. 1921-1923 онд 4 аймаг, шавиудад Ардын засаг байгуулагдав. Монгол улсын нутгийн захиргааны дүрэм 1923 оны 3 дугаар сарын 22-нд гарч уг дүрэмд 10 гэр, баг, сум, хошуу, аймаг, улсын Засгийн газар хүртэл хурал байгуулахаар заажээ. 1923 оны 10 дугаар сарын 19-ний өдөр Ардын засгийн газрын хурлын гишүүд хуралдан зөвлөлдөж тогтоосон 39 дүгээр хуралдааны бичиг нь аймаг, хошууг тухайн нутагт байдаг нэрд гарсан газар, уул, усны нэрээр нэрлэх тухай тогтоол байлаа.

Хан-Өндөр уулын хошуу ба Чулуут сум үүссэн нь

Аймаг, хошууг газар, усны нэрээр нэрлэх шийдвэрийн дагуу Сайн ноён хан аймгийг Цэцэрлэг мандал уулын аймаг хэмээн нэрлэж, Цэцэн чин ван Наянтын хошууг Хан-Өндөр уулын хошуу гэж уул усны нэрээр нэрлэх болжээ. Цэцэн чин вангийн хошуунд харьяалагдаж байсан Чулуут, Хануйн голын эх орчмын айл өрхүүдийг Өлзийт сум, өндөр уулын баруун (Цогтхайрхан) сум, мөн зүүн (Тусгалт) сум гэж 1924 онд байгуулснаар эдүгээ 80 жилийнхээ ойг тэмдэглэж байгаа Чулуут сумын түүх эхэлдэг. Харин Шива ширээт хутагтын шавийн дийлэнх хэсгийг Чулуут суманд, үлдсэн хэсгийг нь Өндөр-Улаан сумын харьяалалд оруулжээ. Чулуут сумын төв нь анх Тооромт гэдэг газар арван гэр, багийн зохион байгуулалттайгаар буй болж сумын анхны даргаараа Баянбат гэдэг хүнийг сонгож байсан бол 1934 онд сумын төв нүүж 9 багтайгаар одоогийнхоо байгаа Чулуут, Хүрэм голын бэлчирийн хойд эрэгт Баруун Жаргалантын аман дахь Арслан цохионы энгэр бэлд суурьшиж сумын төвөө Жаргалант хэмээн нэрлэж өдгөө хүрчээ.Чулуут сум 1930-аад оны үед 780-аад өрх айлтай, 3000 гаруй хүн амтай, 60 мянга орчим мал сүрэгтэй байсан бөгөөд тэр үеийн багийн даргаар Дончинбуугийн Гэндэнпилжээ, Мөнх-Очирын Дандардэжид, Олдохын Батбаатар, Дувдангийн Дашдэлэг, Намжилын Даваасүрэн, Нямхүүгийн Самбууням нар ажиллаж байжээ.Чулуут сумын төв Жаргалант далайн мандлаас дээш 1700 метрт, Хангайн нурууны өндөр уулын бүсэд байдаг бөгөөд Цэцэрлэг хотоос 127 километр, Улаанбаатар хотоос 627 километр зайд байрладаг юм. Чулуут сум баруун хойгуураа Архангай аймгийн Хангай сум, зүүн хойгуураа Өндөр-Улаан, зүүн өмнүүрээ Их тамир сум,баруун болон баруун урдуураа Баянхонгор аймгийн Жаргалант, Гурванбулаг сумадтай хил залгадаг.Эдүгээ Чулуут сум Өлзийт гол, Зуун мод, Халуун ус, Хайрхан, Хүрэм гэсэн таван багтай, 1070 орчим айл өрхтэй, 4100 гаруй хүн амтай, хонь, ямаа, адуу, сарлаг голлосон үхэр тэргүүтэй 68000 орчим мал сүрэгтэй болоод байна. Сарлагийн сүү нь тослог ихтэй, төрөл бүрийн цагаан идээ хийхэд нэн тохиромжтой, нутгийн иргэд ч сарлагийнхаа сүүгээр ааруул, өрөм, зөөхий, ээзгий, бяслага, аарц, шар тос, төрөл бүрийн хольцтой тос бэлтгэх нарийн арга ухаанд мэргэшсэн учраас энэ нутгийн цагаан идээ улс даяар нэрд гарчээ.

Ардын хувьсгалын жилүүд дэх Чулуут сум

Монгол оронд 1921 онд ялсан Ардын хувьсгалаас хойшхи он жилүүдэд тус улсын засаг захиргааны нэгж аймаг, сумдад хэд хэдэн удаа өөрчлөлт орсон ч анх одоогийн Архангай аймгийн 35 сумын нэгэн болж байгуулагдсан Чулуут сум өдгөөг хүртэл бүтэц бүрэлдэхүүнээрээ иржээ. Архангай аймгийн захын сумдын нэгэн болох Чулуут сум эхэн үедээ 780 өрх 3000 орчим хүн амтай, 60 мянган мал сүрэгтэй буурайхан сумын нэгэн байснаа хувьсгалын жилүүдэд улам хөгжин дэвжиж Монгол улсын юм юмтай тэргүүний сумдын нэг болсон нь сумын хөдөлмөрч малчдын нөр их хөдөлмөрийн үр, төр засаг, аймаг орон нутгаас уг сумыг хөгжүүлэхэд тавьж байсан анхаарал, халамжийн ач юм.Сум олон жилийн хугацаанд төвийн эрчим хүний сүлжээнд холбогдоогүй байснаа 2002 онд холбогдсон нь сумын цаашдын хөгжил дэвшилд шийдвэрлэх үүргийг гүйцэтгэх үйл явдал юм.

Шинэ амьдрал” нэгдлийн тухай

Аж ахуйгаа хөтлөж, ахуй амьдралаа дээшлүүлэн дэвжүүлэхэд хүмүүс хүч хөдөлмөрөө нэгтгэн хоршиж ажиллах явдал чухал гэдэг ойлголт улс орон даяар өрнөөд байсан 1939 оны 8 дугаар сард Чулуут сумын Баруун Жаргалантын аманд нутгийн хэсэг хүн цугларч ардын үйлдвэрлэлийн 47 дугаар нэгдлийг сайн дурын үндсэн дээр, 21 гишүүнтэй, 184 толгой малтай, 800 орчим төгрөгийн мөнгөн хуримтлалтай, албан ажлын байр болгон бага гэр нэгтэйгээр байгуулж анхныхаа даргаар Г.Дуламжавыг, нарийн бичгийн даргаараа Чойжинжавыг, няраваар Шаравыг, шалган байцаах комисынхоо даргаар Т.Норов нарыг сонгож байжээ.Уг нэгдэл 1953 оноос Чулуут сумын “Шинэ амьдрал” нэгдэл гэж нэрлэгдэж 1990 он хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж манай орны шилдэг тэргүүний нэгдлүүдийн нэг байж, эх орондоо алдар нэрээ дуурсгасан хөдөлмөрийн олон сайчуудыг төрүүлэн гаргасан юм. Тус нэгдэл 1959 онд Монгол-Албанийн нэрэмжит болж байсан удаатай. Чулуут сум-нэгдэл 392,2 мянган га нутагтайгаас малын бэлчээр, хадлан тариаланд 322,6 мянган га талбайг ашиглаж байжээ. Нэгдлийн гишүүдийн хүч хөрөнгөөр Өлзийт голын Босго, Эгийн даваа орчмын Хамар даваа, Цагаан сайрын замыг засаж сайжруулан тээврийн хэрэгсэл явж болохуйц болгосон нь бэлчээрийн талбайг нэмэгдүүлжээ.“Шинэ амьдрал” нэгдлийн суурь тавигдаж байсан 1939 оноос хойш хөгжин дэвжсээр 50 жилийн хугацаанд буюу 1989 он гэхэд нэгдлийн үндсэн хөрөнгө 11442 мянган төгрөгт хүрч, мөнгөн орлого нь 5555,7 сая төгрөг болж нэгдлийнхээ төвд талх, нэхий элдүүр, мужаан, токарь, барилгын блок (ханын материал) болон хүнсний үйлдвэрлэлийн цех, салбаруудтай болсон байлаа.Түүнчлэн нэгдлийн төвд телевизийн экран М-4 ашиглалтанд орж 30 гаруй айлын орон сууц баригдан албан хаагч-мэргэжилтнүүд нь орон сууцаар бүрэн хангагдаж, бүх өрхийн 90 гаруй хувь нь радио хүлээн авагчтай учир улс орныхоо төвийн нэвтрүүлгийг хүлээн авч сонсдог байлаа. Сум-нэгдлийн эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй бөгөөд нэгдлийн мал аж ахуйн хэсгүүд тохилог хашаа, байраар хангагдаж, хүүхдийн цэцэрлэг, ясли, худалдаа үйлчилгээний модон гэр, халуун ус, цахилгаан гэрлийн төхөөрөмж бүхий 12 мал төллүүлэх баазтай байлаа.Сум-нэгдэл жил бүр 1145,2 тонн мах, цөцгийн тос 72 тонн, төрөл бүрийн ноос 50,9 тонн, ноолуур 1 тонн орчмыг бэлтгэж, цөцгийн тос, ноолуурыг 100 хувь нэгдүгээр болон дээд зэрэгт, ноосны 87 хувийг дээд зэрэглэлийнхээр улсад нийлүүлж байсан үе бий. Нэгдлийн мал сүргийн 30 орчим хувь нь үхэр, 65 орчим хувь нь хонь байснаас нэгдлийн гишүүн малчид сааль сүүгээ боловсруулан төрөл бүрийн амтат идээ хийдгээрээ нэрд гарсан учир эдүгээ ч гэсэн чулуутын цагаан идээ улсдаа алдартай хэвээр байгаа юм.Нэг малаас ашиглах ашиг шим жил дараалан дээшилж хонийг Говь-Алтай, баяд, байдраг омгоор сайжруулсан нь нийт хонин сүргийн 30 гаруй хувийг эзэлдэг байлаа. Үхэр, ямааг нутгийн шилмэл үүлдрээр үржүүлж ихээхэн үр дүнд хүрсэн бөгөөд нийгмийн малын 30 шахам хувийг эзэлдэг сарлагийн сүрэг 10 гаруй мянган толгойд хүрч үржин сарлагийнхаа тоогоор сум-нэгдэл улсад дээгүүрт ордог байв.“Шинэ амьдрал” нэгдэл нь ажил үйлсээрээ улсдаа дээгүүрт тооцогдож байсан учраас 1963 онд хөдөөгийн сумдын дотроос анх удаа Чулуут сумын төвд МХЗЭ-ийн Төв Хорооны ээлжит гуравдугаар бүгд хурлыг хийхэд улс орны өнцөг булан бүрээс ажил хөдөлмөрөөрөө шалгарсан олон олон залуус хуран цугларсанаас гадна тэр үеийн МАХН-ын Улс Төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ оролцсон нь Чулуут сумын түүхэнд тэмдэглэгдсэн чухал үйл явдал болсон юм.“Шинэ амьдрал” нэгдэлийг Хөдөлмөрийн баатар У.Доржпалам удирдаж байхдаа үхрийн аж ахуйг хөгжүүлэн ашиг шимийг нь нэмэгдүүлэх зорилгоор үнээний ферм зохион байгуулах, мал аж ахуйн бригадыг хэсгийн зохион байгуулалтад оруулах, малчидтай түрээсийн гэрээ байгуулах, малын төлийг штаб дээр зохион байгуулан бойжуулах, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний чанарыг дээшлүүлэх, хөдөө аж ахуйд социалист хөдөлмөрийн хөдөлгөөнийг өрнүүлж сумаараа социалист хөдөлмөрийн сум нэгдэл болох үүрэг аваад амжилттай хэрэгжүүлж байв.Энэ үед сум нэгдэл зээлийн өр авалгагүй болж, бие дааж үйлдвэрлэлээ явуулах чадвартай болж, бойжуулсан төл 2-10 хувь, нэгдлийн нийт хөрөнгө оруулалт 3,6 дахин, мөнгөн орлого 2-7 дахин, үндсэн хөрөнгө 2-6 дахин, ашиг нь 3 дахин, өрхийн дундаж орлого 2,5-3,1 дахин нэмэгдэж байжээ.“Шинэ амьдрал” нэгдлийн ажилтан Ш.Ядамсүрэн тэргүүлэн 1950-аадонд сарлагийн үнээний сааль сүүг нэмэгдүүлэн ашиг шимийг нь бүрэн авах зорилгоор үнээг өдөрт 3 удаа саах туршлага гарган үр бүтээлтэй ажиллажээ. Уг туршлагыг нэвтрүүлэхэд анхлан оролцсон саальчин Нямхүүгийн Долгоржав Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнагдаж Монголын эмэгтэйчүүдийн С.Удвал тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд орж 1955 онд ЗХУ-ын хотуудаар зочилж байсны зэрэгцээ, аймгийн депутатаар сонгогдож байлаа.“Шинэ амьдрал” нэгдлийн малчдаас Базарваанийн Дуламжав, Дорлигийн Дашжоо нар улсын аварга малчин,Тангадын Маргид, Шагдарын Ядамсүрэн, Мятавын Цэндээхүү зэрэг хүмүүс улсын сайн малчин, Самбуугийн Няндав, Ш.Сэрсэндэмид нар аймгийн аварга малчин, У.Зазангаа, Р.Мэнтигсүрэн, Л.Мясардорж, Д.Оюунцэцэг, Д.Долгор, Д.Цэрэндаш (хув гэгдэгч), Сандуйжавын Луутар(халзан гэгдэгч), Д.Төрхүү, Готовын Дашдаваа(хайлгаа) нар сумын аварга саальчин, төлчин, малчин, хадланчин, жинчин, тууварчны цол, хэргэмийг хүртэж байжээ.Монгол улс зах зээлийн нийгэмд шилжих шилжилтийн үе эхлэхэд Чулуут сумын “Шинэ амьдрал” нэгдэл задарч 1992 онд 3 компанид хуваагдахад нэгдлийн гишүүд өмч хувьчлалын хуулийн дагуу мал сүргээ хуваан авч хувийн аж ахуйтан болж, нэгдэлжих хөдөлгөөний өмнөх хот айлын зохион байгуулалтад орж, нутгийн малчид өвөлжөө, хаваржаа зэрэг нутаг бэлчээрээ ч хувиарлан ашиглах болжээ. 1959-1990 он хүртэл сумын захиргааны дарга нар нэгдлийн даргын албыг давхар хашдаг байснаа Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай шинэчилэгдсэн хуулийн дагуу 1992 оноос хойш сумын даргыг сумын засаг дарга гэж нэрлэх болж, суманд иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал буй болгосон учир иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга сонгогддог болов.
www.chuluut.mn -д эх хувилбар нь байгаа.

Чулуутын сургуулийн түүхэн товчоон

2008-04-08 14:40:21
Чулуутын сургуулийн түүхэн товчоон
/1936-2006 он/
Бага сургууль /1918 он/


Ар монголын Цэцэн чин вангийн 7 дахь үе Наянт вангийн 3 дугаар хүү Артаасэд агь ноён 1917 оны намар эцэг өвгийн унаган нутаг хошуугаа үзэж танилцахаар Сайн ноён хан аймгийн Цэцэн чин вангийн хошуу одоогийн Архангай аймгийн Ихтамир сумын Хан-өндөр багийн төвд иржээ. Агь ноёныг ирнэ гэдгийг 2 жилийн өмнө тус хошуунд мэдэгдсэн учир Хан-өндөрийн хүрээнээ Гүртэнгийн аманд “Баруун зүүн ноён сан” гэдэг хоёр барилга бариулж, шөргөн хашаагаар хамгаалж, урьдаас бэлтгэсэн учир Агь ноёныг тэнд хүлээн авчээ. Агь ноён Артаасэд тэр жилдээ тус хошууны төвд өвөлжиж, нутгийн ард түмний аж амьдрал, орон нутгийн онцлог байдалтай танилцаад: “Тус хошуу бол онгон байгаль, баялаг мал сүрэг, үржил шимтэй газар нутаг, номхон дуулгавартай албат нартай сайхан нутаг байна. Шарын шашин их дэлгэрчээ. Харин үндэсний бичиг үсгээ сайн мэдэх ажил чухал байна. Иймээс үндэсний сайн бичээч нар, төрийн хэргийг барих түшмэдүүд шаардлагатай байна…” гэсэн дүгнэлт хийжээ. Ийм учраас төрийн сургууль болох тэнхимийг байгуулж, монгол бичиг, зурхайн тоо заах шийдвэр гаргах болжээ.“Баруун зүүн ноён сан”-г өөрчилж, “Баруун зүүн тэнхим” болгож, 1918 онд тус бүрт нь 11-20 хөвгүүн элсүүлэн, тэнхмийн даамлаар захирагч Гончигжавыг томилон ажиллуулжээ. Багшаар нь Бизьяа дайчин, Дүүрэн хүнд нарыг ээлжлэн суулгаж, уйгаржин монгол бичиг, 4 аргын тоо бодлогын хичээлийг заалгуулж эхэлжээ. Ингэж Сайн ноён хан аймгийн Сэцэн чин вангийн хошуунд Хан- өндөр уулын ард, “Гүртэнгийн аманд” 1918 онд анхны төрийн сургууль тэнхим нэртэйгээр байгуулагджээ. Энэ нь нэгдүгээрт агь ноён Артаасэд өөрийгөө болон өргөн олон түмнээ бодож байгуулсан нь лавтай. Нөгөө талаар Монгол оронд автономит засаг төрөөс монголын ард түмний гэгээрэл соёлд онцгой анхаарч, 4 аймагт сургууль байгуулах шаардлагыг 1913 оноос эхлэн удаа дараа хүчтэй тавьж байсантай холбоотой болов уу. Тэнхимийн анхны сурагчдаас Чулуут сумын олноо Тэнхим хэмээн нэрлэгдсэн Мөнхийн Чимэд нар байлаа.

Дунд сургууль /1963-1991/
1963 оны 8 сарын 27-нд манай аймгийн Эрдэнэмандал /мөн Хотонт/ суманд аймаг, сумдын удирдах ажилтнуудын бүсийн зөвлөгөөн болж, энэхүү зөвлөгөөн тэр үеийн сум нэгдлийн дарга Уртнасангийн Доржпалам, малын их эмч Санжмятав, зоо техникч Шархүү нар оролцсон байна. У.Доржпалам: Би сургуультайгаа олон жил холбоотой ажилласан. 1956 онд сумандаа нэгдлийн даргаар очсон. Өмнө нь аймгийн нам, эвлэлийн хороонд мөн 1 ба 2 дугаар даргын албыг олон жил хашсан. Пионерын ажил залуучуудын эвлэлийн гол чиглэл байна. Сургуульдаа байнга дэмжихийг хичээж байсан. Сум нэгдлийн дарга болсноор улам дотно болсон. Бүх асуудлыг нэгдэл хариуцна. Хоол муу сайн байхыг нэгдэлтэй холбон үзнэ. Барилга засварын ажил мөн хамаарна. Нэгдэл анх дотуур байр барьж, хоол ундаар хангах ажлыг нэгдэл хариуцаж байлаа. Миний санаанаас огт гардаггүй нэг зүйл бол Чулуутын дунд сургууль юм. Бага сургуулиас дунд сургууль болох нь надтай их холбоотой юм. Тэр нь яагаад гэвэл би сумаасаа сонгогдсон Их хурлын депутат, сум нэгдлийн дарга байлаа. 1963 оны 7 сард Хөдөлмөрийн баатар цол авлаа. Тэгээд мөн оны 8 сард Эрдэнэмандал суманд ерөнхий зоо техникч, малын эмч нарын том зөвлөгөөн, харин тэнд аймгийн намын хороо, захиргааны хамтарсан хурал болсон. Баатар болоод байсан. Их хурлын депутат байсан учир хөдөлмөрчид “дунд сургуультай болох” тухай их санал тавина. Тэнд ч санал тавих талаар настайчууд мөн захисан даа. Эрдэнэмандалд товчоо захиргааны хурлын өмнө семинар болж, сумуудын саналыг авсан. Би ч саналаа тавилаа. “Би хөдөлмөрчдийнхөө нэг саналыг тавъя. Олон ч удаа тавьсан боловч шийдэгдээгүй ирсэн. Намын хороо, захиргаа анхааралтай сонсож шийдэж өгнө гэж бодож байна. Ард түмэн шинэ баатар, их хурлын депутат гээд надад их итгэл хүлээлгэж байна” гэж хэллээ. Орой нь товчоо, захиргааны хурал болж, “миний саналтай нийцэж байгаа” эсэхийг асууж байгаад хурал хийсэн. Тэр өдрөө товчоо, захиргааны хурал дээр шийдэж тогтоол уншиж, багш нарыг томилох, хөрөнгө мөнгө шийдэх талаар Боловсролын хэлтэст, аж ахуйн асуудлыг “Доржпалам өөрөө зохицуул” гэж даалгасан. Хурал тараад бөөн баяртай сум уруугаа буцлаа. Улаалзай давах үед нутгийн хэдэн хөгшчүүл болох Төмөрбатын аав Даржаа, Индравид нарын хүмүүс зам тосон “за нөгөө сургууль яаж шийдэгдэв” гэж асуугаад “шийдэгдсэн” гэхэд бөөн баяртай хөдөлцгөөсөн.

Суманд иртэл манайд хүмүүс цуглаад, сургуулийн тухай мэдээ тэр дороо л тарсан. Хичээл эхлэх болсон байсан тул маргааш өглөө нь сумынхаа хүмүүсийг цуглуулаад сургуулийнхаа бэлтгэл ажлыг хангах талаар тал бүрээсээ хөдөлцгөөсөн. Мэргэжлийн багш нар ч томилогдож ирцгээсэн. Захирлаар нь С.Батдорж томилогдож, 9 сарынхаа нэгэнд хичээлээ эхэлсэн. Ийм л түүхтэй дээ. Ийнхүү Чулуут суманд 5 дугаар анги нээн хичээллүүлэх тухай Аймгийн Ардын Депутатуудын Хурлын гүйцэтгэх захиргааны 1963 оны 09 сарын 01-ний өдрийн 91 дүгээр тогтоол гарснаар дунд сургууль байгуулагдаж, анхны 6 дугаар ангийг 1966 онд, 7 дугаар ангийг 1967, 1968 он, 8 дугаар ангийг 1969 онд төгсгөсөн.
Арван жилийн сургууль /1991/
Өөрийн сумандаа 10 жилийн сургуультай болохоор сумын хөдөлмөрчид, сургуулийн багш нар удаа дараа аймгийн удирдлагуудад хүсэлт тавьж байсны дүнд шийдвэр гарч 1991 оны хичээлийн жилээс эхлэн 8 жилийн дунд сургууль маань 10 жилийн дунд сургуулийн хэв шинжтэй боллоо. Энэ хичээлийн жилээс эхлэн 9 ангийг хичээллүүлэн мэргэжлийн багшаар хангах, сургалтын материаллаг нөхцлийг бэхжүүлэх талаар тодорхой ажлуудыг хийж хэрэгжүүлсэн юм. Анхны 10 дугаар ангийг 1993 онд 20 хүүхэд суралцаж төгсгөсөн. Тэдний 14 нь их, дээд сургуульд элсэн суралцаж төгсөөд мэргэждийнхээ дагуу үр бүтэээлтэй ажиллаж байна. 6 хүүхэд хувиараа хөдөлмөр эрхэлж үйлдвэрт ажиллаж байна. Төгсөгчдөөс Ч.Энхамгалан, Г.Гандөш, Н.Мөнхжаргал, Х.Туяацэцэг, Д.Чимэдрэгзэн, Д.Мандахбаяр, Г.Ганбат, Л.Энхбаатар, Ц.Оюунбилэг нар менежер, их дээд сургуулийн багш, сэтгүүлч зэрэг ажлыг хийж байна. Хоёр дахь 10 дугаар ангийг Ч.Баттулга, Ш.Лхамноржмаа, Д.Чимэдлхам, Н.Өлзиймаа, А.Долгормаа, О.Довчиннамжил, Б.Нарантуяа, Д.Мягмарсүрэн, М.Мөнхнасан, Д.Батжаргал, Д.Амгаланбаяр, Б.Мэндбаяр, Д.Ундрахбаяр, Д.Ганчимэг, Б.Амар, М.Энхтүвшин, А.Гэсэрбаатар, Д.Тэгшжаргал, Б.Баттөмөр, Л.Мөнхням, Д.Гүнжмаа, Л.Чимэдцэрэн нарын хүүхдүүд төгссөн бөгөөд эдгээр сурагчид маань төрөл бүрийн мэргэжил эзэмшин, ажил хөдөлмөр эрхлэн амьдарч байна. Шагдарын Лхамноржмаа олон уран бүтээлээ нийтийн хүртээл болгосон нэртэй яруу найрагч, Чойжанцангийн Баттулга монгол хэл судлалын чиглэлээр мэргэшсэн чадварлаг багш болж үр бүтээлтэй ажиллаж байгаад бид бүхэн бахархалтай байна.

Сургууль өнөөдөр
Манай сургууль 1996 он 8 сард үүсэн байгуулагдсаныхаа түүхт 60 жилийнхээ ойг тэмдэглэсэн. Энэ ойн өмнө Монгол улсын Засгийн газрын 144 дүгээр тогтоол манай сургуулийг Очирын Дашчаривын нэрэмжит болгожээ. 1937 онд О.Дашчривыг “эсэргүү” хэмээн зарлаж, нэрэмжит байгууллагуудаас нь нэрийг татан авсан ба 1965 онд түүний нэрийг цагаатгасан. Ийм учраас Монгол улсын Засгийн газраас дээрх тогтоолыг гаргасан байна. Сургууль маань эдүгээ хэдийн 70 насыг хүрчээ. Ой тэмдэглэх энэхүү түүхэн үед Г.Сумьяабаатар миний бие сургуулийнхаа захирлаар ажиллаж байгаа нь нэг талаас их бахархалтай боловч нөгөө талаас басхүү өндөр үүрэг хариуцлага юм.
Манай сургууль энэ өндөрлөгт хүрэхэд үе үеийн багш, ажилтан, сурагчдын нөр их хөдөлмөр, хичээл зүтгэл нөлөөлсөн нь мэдээж юм. Суманд бага сургууль байгуулагдахаас өмнө нь Хошууныхаа төв Хан-өндөрт байрлах тэнхимд олон сурагчид очиж суралцсан. Тэд бүгдээрээ тухайн үеийн нийгмийн амьдралд манлайлан оролцсон нийгмийн зүтгэлтнүүд, манлайлагчид байсан. Жалбаагийн Батдорж 1963-1969 онд Боловсролын яамны орлогч сайд хийж байсан. Мөн С.Батдорж 1963 онд дунд сургууль байгуулагдахад захирлаар, түүний эцэг Самбуу сургуулийн анхны ажилтнаар, түүний дүү нар С.Чанцал нар сургуульд ажиллаж байлаа. Энд сургуулийг анх байгуулахад хүчин зүтгэсэн захирал Л.Самбуу, Гонгорсүрэн нараас эхлээд гавьяат багш Н.Биндэрьяа нарын үе үеийн багш, захирал, ажилтнууд, сурагчдын эцэг эхчүүд их үүргийг гүйцэтгэсэн болно. Сургуулийг төгсөгчдөөс олон хөдөлмөрийн алдартан гавьяатнууд тухайлбал У.Доржпалам, Г.Дуламжав, Б.Намбар, Д.Дашжоо, В.Пунцаг, Р.Зинамидэр, Г.Өсөхбаяр төрөн гарчээ.1990 –1995 оны үеийн сурагчдаас бурханы номд давхар шамдан суралцаж байсан нь тухайн цаг үеийн онцлог юм. Энэ үеэс ард олны хүндэтгэл хүлээж, ард түмэнд танигдсан Ш.Пүрэвдорж, хамба лам Н.Бэгзсүрэн нарын алдартнууд төрөн гарсан юм. Манай сургуулийн сургалтын орчин нөхцөл сүүлийн үед нэлээн сайжирч байна. Энд манай сумынхны хүндэтгэдэг сум нэгдлийн дарга асан Б.Гомборагчаагийн хүү Г.Бат-эрдэнийн нутаг орноо гэсэн сэтгэл зүтгэл их тусалжээ. Тэрээр 2000 онд Улаанбаатар хот дахь нутгийн зөвлөлтэй хамтран “Нарны зай” төсөл хэрэгжүүлэн төвийн эрчим хүчинд холбогдохын өмнө цахилгааны эх үүсвэртэй болгосон. Мөн Япон улсын бага сургууль, Францын “Чингисийн үр сад” нийгэмлэгтэй шефийн харилцаа тогтоон өгч, жил бүр хичээлийн хэрэглэлийн туслалцаа үзүүлэхийн зэрэгцээ 1 ангийн ширээ сандлыг шинэчилж, байнгын холбоо харилцаатай тусалж дэмжиж явна. Мөн Дани улсын Данидагаас хэрэгжүүлж буй “Хөдөөгийн сургуулийн хөгжил” төслийн нэг ба хоёрдугаар шатанд үргэлжлүүлж хамрагдан, энэ бүхний дүнд багш нар боловсролын шинэчлэлийн сургалтад бүрэн хамрагдаж, ном сурах бичгээр хангагдаж, 3 ангийн ширээ, сандал шинэчлэгдэж, харуул хөрөөний машин, хөдөлмөрийн кабинет, биеийн тамирын талбай, хоолны зал тохижуулах болон орлого олох жижиг төсөл хэрэгжин сургуулийн сургалтын чанар, түүний орчин, нөхцөл сайжирч, олон нийтийн оролцоо ихэд дээшилсэн юм. Хөдөөгийн сургуулийн хөгжил төсөл болон МННХ/Соросын сан/-ийн “Сургууль-2001” хөтөлбөрт хамрагдсанаар багш нар сургалтанд хамрагдан, сургалтын арга зүй шинэчлэгдсэн. Мэдээллийн төвтэй болж багш нарын хувьд ажлын байран дээрээ мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх бололцоо бололцоо бүрдсэн байна. Сургуулийн төгсөгчид, тэдний үр хүүхдүүд, ажиллаж байсан хүмүүс, сурагчдын маань эцэг эхчүүд, бусад иргэд, байгууллага сургуулийн хөгжилд ихээхэн санаа тавин тусалж байдгийг зориуд тэмдэглэн хэлье.

Эрхэм зорилго нь: сурагцагчдын эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн авьяас чадварыг хөгжүүлэх, амьдрах арга ухаанд сурахад чиглэсэн бүрэн дунд боловсрол эзэмших, зөв хүмүүжил, төлөвшил олж авах, цаашид биеэ даан тасралтгүй суралцах чадвартай иргэн төлөвших таатай орчинг бүрдүүлэн үйлчлэх, бүхий л түвшний хамтын ажиллагааг өрнүүлэхэд оршино. Захирал 1, хичээлийн эрхлэгч 1, нийгмийн ажилтан 1, багш 27, ажилтан 18, нийт 48 багш ажилтантай. 11 багш мэргэжлийн “Заах аргач” зэрэгтэй. Сургуулийн хүүхдийн тоо сүүлийн үед тогтмол нэмэгдэж, 2005 –2006 оны хичээлийн 708 хүүхэд суралцаж байна. Хичээлийн байр нь:

2 ээлжээр хичээллэх 10 анги танхим
Мэдээллийн төв
Компьтерийн иж бүрэн кабинет
Хөдөлмөрийн кабинет
Биеийн тамирын зал, гадна талбайтай
Номын сан, уншлагын танхим
Сургалтанд ашиглах зориулалт бүхий зурагт - 3, VCD тоглуулагч, приставка, кодоскол, компьютер, принтерээр хангагдсан. Боловсролын төсөл, хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж сургалтын орчин шинэчлэгдсэн. Дотуур байр нь 75 хүүхдийн ортой, гаунз, хоолны зал, угаалгын өрөөтэй. Хүнсний ногоо тариалах талбай, хүнсний агуулахтай. Манай сургуулийн багш нарын сүүлийн жилүүдэд үзүүлсэн амжилтаас дурдвал
1998 оны аймгийн багш нарын ур чадварын уралдаанд багш Д.Мандахбаяр 5 байр, багш Д.Алтангэрэл 2 дугаар байр,
1999 оны аймгийн ур чадварын уралдаанд Д.Мандахбаяр, Д.Алтангэрэл нар бага, дунд ангид нэгдүгээр байрт, улсад 3, 4 дүгээр байр, багш С.Лхагва-очир биеийн тамир, үндэсний спортын наадамд 3 дугаар байруудад тус тус шалгарчээ.
2000 онд багш нарын мөн дээрх уралдаанд багш Д.Алтангэрэл 1 байр, Д.Мандахбаяр 5 дугаар байрыг, хойд бүсийн сумдын үе чацуутны уралдаанд багш А.Оюун, Д.Мандахбаяр нар 1 дүгээр байрыг,
2001, 2002 оны дээрх уралдаанд Д.Алтангэрэл 1 байр,
2002 оны Үе чацуутны уралдаанд багш Д.Чулуунцэцэг 2, С.Энхцэцэг 4, С.Эрдэнэчимэг 2 байр, уламжлалт математикийн олимпиадад Ц.Нармандах 1 байр, Т.Болормаа 3 дугаарт байруудад тус тус шалгарсан.
2003 онд Ц.Мөнхбат түүхийн олимпиадад 5 дугаар,
2004, 2005 онуудад С.Эрдэнэчимэг монгол бичгийн олимпиадад аймагт 1, улсад 8, 9 дүгээр байр,
2004 онд захирал Г.Сумьяабаатар аймагт 1 байр, улсад дэд байр, Д.Пүрэвсүрэн багш нарын ур чадварын уралдаанд 3 дугаар байр,
2005 онд багш Д.Чулуунцэцэг 5 дугаар байруудад шалгарсан амжилтыг үзүүлсэн байна.
Манай сурагчид аймаг бүсийн олон уралдаан тэмцээн олимпиадад өндөр амжилт үзүүлэн оролцдог.
2000 онд сурагч Ц.Ганбат аймгийн химийн олимпиадад 3, хойд бүсийн сумдын олимпиадад математикаар С.Золбаяр, монгол хэлний хичээлээр Д.Нарангэрэл, спортын 4 төрөлтөөр Ц.Алтансувд нар 2, Б.Гүнжалам 1 дүгээр байруудыг эзэлсэн бол
2001 онд химийн олимпиадад Ц.Булгантамир 4, П.Жаргалсайхан 5 дугаар байр,
2002 онд математикийн аймгийн олимпиадад Ц.Ариунчимэг 4 дүгээр байр, Хойд бүсийн сумдын Үе чацуутны тэмцээнд математикаар С.Золбаяр 3, П.Жавхлантөгс үндэсний бөхөөр 1, Б.Мөнхбаяр, Ч.Оюумаа нар 4 төрөлтөөр 3 байруудад тус тус шалгарчээ.

2003-2004 онд В.Цэрэндоржийн нэрэмжит математикийн олимпиадад Б.Отгонбаатар Хүрэл медаль хүртэж, 3 байр, С.Пүрэвдорж 5 байр, Б.Батзориг, 4 байр, уламжлалт олимпиадад математикийн хичээлээр Ц.Ариунчимэг 4 байр, А.Дэлгэрзаяа 5 байр, Р.Гончигдоржийн нэрэмжит математикийн олимпиадад Б.Отгонбаатар 4 байр, Б.Ариунтуяа 3 байр, А.Нямринчингийн нэрэмжит төвийн бүсийн олимпиадад сурагч А.Дэлгэрзаяа 5 дугаар байруудыг эзэлж,
2005 онд “Дуулах өв” аймгийн тэмцээнд сурагч Р.Төрмөнх, Ц.Анхманлай нар 5 байр, В.Цэрэндоржийн нэрэмжит аймгийн математикийн олимпиадад Б.Ганзориг 1 байр/Алтан медаль/-т тус тус шалгарч, самбо бөхийн аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд Б.Буянтогтох, М.Даваасүрэн нар мөнгө, Б.Ган-эрдэнэ, Д.Энхтуяа нар хүрэл медаль хүртжээ.
2006 онд “Ая эгшгийн зургаан жигүүр” гоцлол хөгжмийн аймгийн уралдаанд Б.Ганзориг, Ч.Нямдэлэг нар 2 байр, Б.Гүнжалам Чимэддоржийн нэрэмжит англи хэлний болон уламжлалт олимпиадад, Отгонбаяр уламжлалт технологийн олимпиадад тус бүр 3 байр, С.Пүрэвдорж физикийн олмипиадад 4 байр, чөлөөт бөхийн аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд Д.Энхтуяа, Сувдмаа, Ц.Ганчимэг нар 3 байр, кросс гүйлтийн аймгийн аваргын тэмцээнд М.Намжилмаа кросс гүйлт, гурвын харайлтаар 3 байр, 1500 метрийн гүйлтээр 4 байр, Э.Янжиндулам гурвын харайлтаар 3 байр, Б.Ган-эрдэнэ 3000 метрийн гүйлтээр 1 байр, А.Очирсүрэн 200, 400 метрт 4 байр, М.Даваасүрэн зээрэнцэг шидэлтээр 4 байр, Р.Гончигдоржийн нэрэмжит математикийн олимпиадад Б.Ганзориг 2 байр, Ж.Санжаа багшийн нэрэмжит монгол хэлний олимпиадад Ц.Анхманлай 1 байр, Ж.Дамбаасүрэн 2 байр, Г.Нансалмаа, Г.Даваадулам нар 3 байр/хүрэл медаль/, Б.Гүнжалам/мөнгөн медаль/ 2 байрыг тус тус эзэлсэн байна.
Сумын иргэд, эцэг эхчүүд, сурагчдынхаа хүсэлтийг холбогдох газарт тавьж ажилласны үр дүнд 2005-2006 оны хичээлийн жилд 11 жилийн дунд сургууль болон өргөжиж, 1-11 ангийн 20 бүлэгт 708 хүүхэд суралцаж төгслөө. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Намбарын Энхбаяр энэ оны 2 сард манай сургуулиар зочилж, бид бүхний ажил байдалтай танилцсан нь сургуулийн түүхэнд сайхан үйл явдал боллоо.

Үе үеийн төгсөгчид

1936-1940 оны 4 ангийн ууган сурагчид
Ангийн багш: Энэбиш

У.Доржпалам, С.Даваа, Д.Дүгэр, Ж.Цэрэндорж, Ц.Ванчинсүрэн, Д.Гэндэнпилжээ, С.Дамбий, Б.Чойжоо, Д.Дондог, С.Дангаа, Б.Баяржаргал, Я.Базарваань, А.Бадмаабазар, Б.Бэгз, Д.Банзрагч, Д.Сануйдагва, Т.Санжаа, Г.Шараа, Л.Зундуй, Л.Нацаг-юм, Н.Галсандүвжир, Б.Дүүчиндаадал, Д.Дорж, О.Ренчинханд

1937 - 1941 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Д.Гомбожав

Ц.Мишигдорж, Г.Лхамсүрэн, Ж.Лхажав, Г.Дэнсмаа, Д.Луутар, Ц.Магсар, Ц.Дамдин, Д.Гэлэгравжаа, Б.Жалбийдандар, Л.Самбуу, Ц.Жайвийжонхор, Д.Ванчинсүрэн, Б.Надмидцэдэн, Б.Чойжоохүү, Б.Банзай, Т.Самбуу, Г.Ванчинсүрэн, Жамьянжамбаа, Ж.Норовзэмбаа, Сарваамангаалам буюу Сарваа, Д.Мягмарсүрэн, Ц.Магсар, Д.Цэдээхүү, Л.Түүвийдандар,

1938 - 1942 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Ц.Мишигдорж,

Ж.Аминдаваа, У.Доржготов, В.Раднаа, Б.Ичинхорлоо, Д.Чимэдрэгзэн, Ж.Гүндэгмаа, С.Пилхүү, Н.Цэдээхүү, Б.Даваа, Г.Вандан, З.Дашдаваа, С.Чанцал, Н.Загдаа, Г.Чимэддулам, С.Норов, Г.Лхагважав, Т.Батдорж, Б.Ванчин, Г.Чойжилсүрэн, Л.Гүнсэн, Ж.Пагжийбуу, Г.Ринченсамбуу, Г.Баасан, О.Цэнд, Б.Сэрээнэнханд

1939 - 1943 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Г.Лхагвасүрэн
Магсар, Дуламсүрэн, Ц.Равжир, Б.Цэрэндүг, Д.Гангаа, Я.Дандар, Д.Төмөр, Н.Базар, Д.Цэдээхүү, Г.Цэвэлмаа, Н.Бат-очир, Б.Намгар, Д.Чимэдбалдир, Ж.Гүндсамбуу, Гэлэгбалсан, Д.Чанцал

1940 - 1944 онд 4-р ангийн сурагчид
Багш: Л.Дамдингочоо

Б.Дэжид, А.Лхагва, А.Пүрэвсүрэн, Д.Баяннэмэх, Намжил, Ц.Балжинням, Ж.Долгоржав, Г.Дуламжав, Ц.Лхамсүрэн, Л.Даваасүрэн, С.Тэрбиш, Б.Гангирмаа, Б.Дахиарийдий, Жүндүүлхам, Гочоосүрэн, М.Цэндээ, Должинцэрэн, М.Дагвадорж

1941 - 1945 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Ж.Магсарсүрэн

В.Пунцаг, Б.Намбар, Л.Дүгэржав, Г.Жамбалжав, З.Оросоо, Ж.Аривний, У.Нацагдорж, Санжидмолом, Дашаа, Балжинням, М.Цэрэннадмид, С.Маньраднаа, Замбал, Д.Очирбат, Р.Пүрвээ, Бараа, Г.Дэнсмаа, С.Бямбаа, Б.Хүрэлсүх, Базар, Т.Жалцав, Тэрбиш, П.Содномдаржаа, Шаравжамц, Ж.Баасан, Ж.Сандагдорж

1942 - 1946 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: С. Чанцал

С.Ойдовжүний, Ж.Раднаа, Д.Гойдод, Дагва, Г.Цэвэлмаа, С.Төмөрбаатар, Ц.Цэндээ, Л.Төмөр, Ж.Очирбат, Мягмар, Ч.Даваасүрэн, Ж.Шагж, С.Пүрвээ, Ц.Адьяа, Р.Нацагдорж, С.Төмөрбаатар, Б.Дайвий, Д.Дагий, Н.Бямба, Ишхорол, Д.Дорж, Ш.Лхагвасүрэн, Цэрэндорж, Мятавгочоо, Ц.Ичинхорол, Д.Ичинхорол, С.Ичинхорол, Н.Тогооч

1943 - 1947 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Ж. Дашдаваа

Д.Дайрий, С.Тогооч, Д.Жансанжав, Б.Цогтоожав, Б.Шаравдорж, С.Төмөр, Л.Вандаан, Ц.Данзууваанчиг, Г.Сурнаадорж, Ц.Должин, Д.Хүрэлбаатар, Ж.Цэрэнбалжир, С.Гаамаа, С.Мягмар, Д.Дашжоо, Аюурзана, Цогзол, Л.Бүжий, Б.Дүнжмаа, Б.Лувсан, Л.Ренчин, Н.Чулуунбаатар, О.Данзансамбуу, Бат-өлзий, Должин, Норовбанзад, А.Тэрбиш
1944 - 1948 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Д.Дайриймаа

1945 - 1949 онд 4-р ангийн сурагчид

Ангийн багш: Ц.Дамдин

Ц.Ичинноров, Б.Марууш, Ц.Хоролгарав, М.Равдандорж, Л.Магсаржав, Содномдаржаа, Дотоорой,

1946 - 1950 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: С.Баттогтох,

Д.Цэрэнхүү, П.Бямба, У.Доржпагма, Я.Дашпэлжид, Ж.Лхагва, Г.Цэрэннадмид, Б.Дагайрайзай, Г.Лхагва, Даринчулуун, С.Баатар, Даваасүрэн, Ойдовцогзол, Ч.Шайвий

1947 - 1951 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Ж.Лхамжав

Р.Цогнэмэх, С.Сандагдорж, М.Уянга, Т.Должин, Өвгөнхүү, Лхагва, Дагвасүрэн, Б.Нацагдорж, Р.Сайнбилэг, Н.Нацаг, Ц.Цэрэндагва, Б.Оросоо, Б.Оросоо, Д.Оросоо, Д.Төмөрбат, Цэрэнпил, П.Лонжид, С.Чулуунбат, С.манууш, З.Бор, Г.Сүрэнхорол, Магсар, Чимэдгаадан, Н.Доржгочоо, А.Долгорсүрэн

1948 - 1952 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш:З.Жүгдэр,

Л.Уянга, В.Чимэд, Цэрэннадмид, Дарьсүрэн, Долгор, Маруся, Цогоо, Т.Цэцэг, Б.Пүрэвжав, Б.Дашдондог, Нямхүү, Ц.Жавзандулам, Долгоржав, Долгорсүрэн, Доржпагма, П.Дэчинлхүндэв, Жанчинжав, Нацагдорж, Цэрэндагва, И.Рэнцэндорж, Соёл, Төмөр, Цэрмаа, С.Мишка, Г.Цэндмаа, Л.Цэндаюуш, Г.Пионер, Д.Жавзмаа

1949 - 1953 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Л.Долгор

Д.Сүхбаатар, Я.Дашпилжээ, Д.Март, С.Мишка, Б.Эрнүүр, С.Пунсал, Я.Дашбалжид, Г.Владимор, С.Цэдэндамба, Ц.Цэрэннадмид, Отгонбор, Ойдовдагзал, Ц.Бор, Лхагвасүрэн, Б.Жанлагмаа, Л.Донхной,

1950 - 1954 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Ж.Гүндэгмаа

Ц.Бор, Мө.Пүрэвдорж, Жамбалсүрэн, Отгонбор, Уртнасан, Маруся, Ма.Пүрэвдорж, Дэнсмаа, Ц.Цэрэнжанцан, Х.Абай, Чулуунбаатар, Пүрэвсүрэн, Гийлай, Дуламсүрэн, Баттөр, Г.Наранцэцэг, Даваасүрэн, Отгонбаяр, Г.Сэвжиддорж, Ч.Баатарсүрэн

1951 - 1955 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Ц.Гунгаа

Г.Болд, Б.Бэхтөр, Б.Пүрэвсүрэн, Б.Янсанжав, Бадмаанямбуу, Ш.Сэрсэндэмид, Чунаг, Надмиджанлав, Ц.Дорждэрэм, С.Төмөр, Даваасүрэн, Должинсүрэн, Т.Марууш, Г.Батсүх, Ж.Насантогтох, Лиза, Чулуунбаатар, Долгорсүрэн, Гүндүүхорол, Сайнбуян, Оросоо, Хүрэлбаатар, Л.Цэрэннадмид, Д.Чулуунбат, Бүжинлхам, Алагаа, Жанцан, Ё.Мягмарсүрэн

1952 - 1956 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Л.Авидсүрэн,

Батмөнх, Б.Пионер, Ё.Мягмар, С.Төмөр, Должинсүрэн, Г.Батсүх, Дуламсүрэн, Цэнджав, Л.Халзанхүү, Ц.Дагвасүрэн, Г.Дагий, Г.Жаргалсайхан, Н.Сүрэнжав, Г.Адилбиш, Д.Лхагважав, Л.Батболд, Батмөнх, Н.Долгор, Л.Мягмар, Д.Пүрэвсүрэн, А.Жамцан, Б.Даваасүрэн, Т.Зундуй, М.Равдандорж, М.Ренчинчарив, Ч.Цэдээхүү, Ж.Шар-өвгөн, П.Лхабал, Ц.Нацаг, Ц.Чулуунпүрэв, Д.Сэр-Од, Т.Бадмаагарав, Д.Дашням, Адилбиш

1953 - 1957 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Д.Гэлэгравжаа

М.Аюуш, С.Жагдал, Ж.Алгаа, Д.Алгаа, Ж.Цэрмаа, Ё.Цэрмаа, Н.Цэрмаа, Г.Марууш, Д.Марууш, М.Аюушжав, М.Мягмар, Ж.Цэдэнсодном, Д.Надмидцэдэн, Ч.Бор, Н.Доржсүрэн, Саязан, Д.Пүрвээ, Лхамсүрэн, Л.Лхамзав, Шаавий, Б.Жүгдэр, С.Чулуунбат, Лхамжав, Б.Баасансүрэн, Гантөмөр, З.Чулуунбаатар, Төмөрбаатар, Д.Отгонбаяр,

1954 - 1958 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Д.Мядагмаа

Д.Өлзийдэлгэр, Т.Сосорбарам, М.Батжаргал, Д.Төмөрбат, Ц.Мөгөө, Д.Батцагаан, Л.Насанбуян, Ш.Төмөрбат, Ч.Пеодер, А.Сэсээр, Х.Цэдэвдорж, О.Далай, Б.Качушик, Ц.Намсрай, Б.Батжаргал, Г.Ширмээн, А.Ванчинбазар, Д.Адьяасүрэн, Ц.Үрчээ, Я.Марууш, Ц.Парийж, Д.Чулуунбат, Г.Бүжээнэн, Б.Даваасүрэн, Дагий, Барбаатар, Д.Батцагаан, Д.Бүжинлхам, Насанбуян

1955 - 1959 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Д.Содном

О.Долгор, С.Барбаатар, Л.Нанжид, М.Бүжинлхам, Б.Удаанжаргал, Д.Уушаа, Б.Өлзийбадрах, Н.Авид, Н.Авирмэд, Б.Удвал, Б.Сайнбилэг, Ц.Нацагдорж, Б.Баасансүрэн, В.Баасан, Ч.Жанцансүрэн, Л.Бямбасүрэн, Л.Пүрэв, Д.Бүжинлхам, Б.Тогооч, Ц.Бямбажав, С.Батхүү, Ичинхорлоо, Д.Бүрэнжаргал, Цийзмаа, Б.Сономбазар, Ц.Бямбажав, Л.Амаржаргал, Г.Гярвуу, Отгон, Сэржмядаг, Катюша, Л.Бадарч, Хүрэлтогоо, Н.Гүнжалам, Х.Уранчимэг, Я.Марууш, Я.Жагдаг, П.Данаасүрэн, Толя, Ё.Марууш, М.Мягмарсүрэн

1956 - 1960 оны 4-р анги төгсөгчид
Ангийн багш: Б.Чоймбий

Б.Алгаа, Б.Алтангэрэл, Г.Амардэлгэр, С.Баасан, Б.Батмөнх, Х.Бямбаа, Н.Дулмаа, М.Нацаг-юм, Б.Даваа, Д.Дагвасүмбэрэл, Ө.Долгорсүрэн, Ш.Лүмбэнгарав, Ч.Мишигдорж, Ч.Мягмарсүрэн, Ч.Уянга, Д.Пүрвээ, Л.Пүрвээ, Ч.Пүрэвсүрэн, Е.Сэрсмаа, Ц.Сүхбат, Н.Тогоонтөмөр, Д.Хорлоо, М.Цогоо, Н.Чулуунбат, Д.Цогтбаатар, Ц.Эмгэнгочоо

1957 - 1961 онд 4-р ангийн сурагчид
Анги удирдсан багш: Д.Гэлэгравжаа

Д.Нансалдулам, Л.Дэмбэрэлрэнцэн, М.Данаасүрэнжав, Ч.Донгоо, М.Норовсамбуу, Ж.Тогооч, Л.Норжмоо, Г.Дэчинлхүндэв, Ё.Марууш, Х.Марууш, Л.Жавзандулам, Ц.Бямбаа, Ж.Марууш, Ч.Раднаадорж, Ш.Пүрэвдорж, Ц.Очирбат, Ч.Дагдансүрэнжав, М.Даш, Ш.Очир, Г.Энхтуяа, С.Түмэн-өлзий, А.Сайнбуян, Д.Өлзийбат, Б.Алтанцэцэг, Б.Оюунцэцэг, Г.Цээрэгзэн, Ж.Мянганбуу

1958 - 1962 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: У.Чоймбий

А.Санлай, Г.Дагдансүрэнжав, Л.Чанцалням, Р.Бумцэнд, Б.Гүргийжав, Д.Толя, Р.Норжмаа, Ц.Уртнасан, Д.Цогзмоо, Ц.Отгонсүрэн, Ц.Мухлааш, Т.Жавзан, Д.Цэрэндулам, Б.Пүрүшка, Т.Мухлааш, Д.Отгонцэрэн, Д.Чимэдцэеэ, Д.Маасгай, В.Чулуунбаатар, Н.Түмэн-өлзий, Д.Банзар, П.Бямбахишиг, Б.Ичинхорлоо, Ц.Норжмоо, Б.Доржпүрэв, Ц.Монголжав, Дайрийжав, Г.Шагдар, Д.Балжинням, Ц.Дашдаваа, Л.Дэмчиггарав, Г.Чоймоо, Н.Доржпагма, Л.Шунлай, Ш.Авид, Д.Жавзмаа, Н.Тогтох, Цэрэнбат, П.Жавзан, Ц.Бямбаа, Д.Банзар, Ц.Лхомбодагзал, Б.Дандар, Дайвийжонхор, Батмөнх, Б.Даваасүрэн, Г.Жавзмаа, Л.Жамбал, М.Замбаа, Тогтох

1959 - 1963 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш:Ш.Авид,

Х.Оюундулам, Д.Зургаадай, Г.Эрдэнэшан, Л.Жамрийсэнгэ, Н.Доржжалам, М.Батчулуун, Б.Доржпүрэв, Н.Аюурзана, Ш.Барчидтүнгэл, Б.Хүрэлсүх, М.Замбаа, Д.Банзар, Т.Сармандал, С. Ганбат, Д.Галиндав, Д.Хандхүү, Д.Дэнсмаа, Т.Хайдавдан, Д.Дэмчиггарав, Ш.Цэрмаа, Л.Цэрмаа, Н.Мөнхбаяр, Ц.Очирдулам, С.Хүрэлтогоо, Н.Тогтох, Ц.Шарийбуу, Д.Баянжаргал, С.Магсаржав, Н.Дорждэрэм, Р.Дорждэрэм, Г.Ганбаатар, Ц.Норжмоо, Ж.Манлайжав, Л.Жамбал, Ж.Чимэдцэрэн, П.Жавзмаа, Ш.Дулмаа, Г.Гонгор, Д.Мягмар, М.Юмчигмаа, Ц.Бадарч, Ц.Дорждагва, Б.Сүрэнхор, Ц.Сүрэнхор, Ч. Дөш, Х.Мягмарсүрэн, Ш.Мааний, Ц.Гунгаабуу, Ц.Оюундулам, Д.Төмөрбат, Д.Цэцэгмаа, Б.Долгорсүрэн, Т.Гаамаа, Х.Барбаатар, Д.Бар, Б.Цэрэндорж, Д.Надмид, Н.Мөнхөө, Нацагдорж, М.Батчулуун, Ч.Жавзмаа, Шагдар

1960 - 1964 онд 4-р ангийн сурагчид
Ангийн багш: Ц.Дашдондог,

Н.Бүүвэйбаатар, М.Наваан, Цээнэрравжаа, Д.Довууч, Т.Долгорсүрэн, Г.Төмөрчөдөр, Бүрэнжаргал, Балжин, Намжирмаа, Пүрэвдорж, Мундалхаа, Я.Лхагва, М.Лхагва, Ш.Цэвэлмаа, Жавзанпагма, Р.Рэнцэнханд, Шараа, Жавзмаа, Авид, Мягмаржав, Дорж, Лүдүүгомбо, Б.Батсуурь, О.Цэрэнбумуу, Г.Дулмаа, Шагдар, Бярзан, Хажидмаа

1959 – 1966 оны 7 ангийн сурагчид
Ангийн багш: Г.Адьяамөнх

Ш.Мааний, Ш.Авид, Н.Дорждэрэм, Р.Дорждэрэм, Х.Оюундулам, Д.Зургаадай, Г.Эрдэнэшан, Л.Жамрийсэнгэ, Н.Доржжалам, М.Батчулуун, Б.Доржпүрэв, Н.Аюурзана, Ш.Барчидтүнгэл, Б.Хүрэлсүх, М.Замбаа, Д.Банзар, Т.Сармандал, С. Ганбат, Д.Галиндав, Д.Хандхүү, Д.Дэнсмаа, Т.Хайдавдан, Д.Дэмчиггарав, Ш.Цэрмаа, Н.Мөнхбаяр, Ц.Очирдулам, С.Хүрэлтогоо, Н.Тогтох, Ц.Шарийбуу, Д.Баянжаргал, С.Магсаржав, Г.Ганбаатар, Ц.Норжмоо, Ж.Манлайжав, Л.Жамбал, Ж.Чимэдцэрэн, П.Жавзмаа, Ш.Дулмаа, Г.Гонгор, Д.Мягмар, М.Юмчигмаа, Ц.Бадарч, Ц.Дорждагва, Б.Сүрэнхор, Ц.Сүрэнхор, Ч.Дөш, Х.Мягмарсүрэн

1960 – 1967 оны 7 ангийн сурагчид
Ангийн багш:М.Наваан,

Ц.Дашдондог, Н.Бүүвэйбаатар, Цээнэрравжаа, Довууч, Т.Долгорсүрэн, Г.Төмөрчөдөр, Бүрэнжаргал, Балжин, Намжирмаа, Пүрэвдорж, Мундалхаа, Я.Лхагва, М.Лхагва, Ш.Цэвэлмаа, Жавзанпагма, Р.Рэнцэнханд, Шараа, Жавзмаа, Авид, Мягмаржав, Дорж, Лүдүүгомбо, Б.Батсуурь

1961 – 1969 оны 8 ангийн сурагчид
Ангийн багш: З.Жүгдэр
Батчулуун, Ц.Баасансүрэн, Б.Батмөнх, Д.Батмөнх, М.Батмөнх, С.Бямбажав, Д.Дагвасүмбэрэл, Б.Даваасүрэн, Л.Лэгцэг-ёндон, Ч.Дүдлийнамжил, Д.Долзодмаа, Д.Жамьяанновог, Т.Нямсүрэн, С.Отгон, Ш.Рагчаа, Ц.Сандагдорж, П.Сундуйжав, Д.Төмөрбат, Б.Төмөрбүргэд, Н.Чимэддулам, М.Даваасүрэн, Ц.Янжмаа, Д.Хандхүү, Бүжинлхам, Г.Сосорбурам, Самбуу, Сандаг, Ж.Намжирмаа, Р.Зинамидэр, Б.Шагдар, Б.Гүнд, Б.Дагва, Д.Сандагмаа, Д.Сайжрах, П.Сэрод, Д.Батнасан,

1962 - 1970 оны 8 ангийн сурагчид
Ангийн багш: Ш.Дашпилжээ

Н.Аюуш, Б.Бямба-Очир, Б.Дөнөгдорж, Б.Дагвадорж, Б.Махгалсүрэн, Р.Мөнхдалай, Д.Манлайбаатар, М.Лачинжамбуу, Б.Дагвийхорол, Н.Нямсүрэн, М.Жамбийдорж, Б.Жавзандулам, Ж.Жавзандулам, Ц.Жавзан, Л.Пүрэвсүрэн, Г.Ганболд, С.Шагдарсүрэн, Д.Үл-олдох, Ш.Цэрэн-янжин, Л.Дэжидням, Л.Цэндээ, Ц.Сэрсмаа, Д.Цээлаасүрэн, Д.Гантөмөр, Б.Нямдорж, Р.Цамаагомбо, Ч.Жамбалнямбуу, Ч.Чимэдцэеэ, Жамьянжав, Цолмон, Т.Нямсүрэн, Г.Баасансүрэн


1963 - 1971 оны 8 ангийн сурагчид
Ангийн багш: Дэнсмаа

Т.Бадамжунай, Б.Дашням, Д.Цэрмаа, Ж.Дэмчигхорол, В.Дагвийхорол, Г.Нарангэрэл, С.Баттогтох, Б.Наранчимэг, Эрдэнэчимэг, Д.Нямсүрэн, Д.Дамдинсүрэн, Д.Түмэннасан, Зуунасан, Лувсандагва, Батсуурь, Цэрэндулам, Пагма, Д.Шагдарсүмбэрэл, Р.Отгон, Р.Мэнтэгсүрэн, Сандаг, Х.Авид, Хоролгарав, Б.Чүнчэгноров, Ц.Лхамууцэдмаа, А.Цэгмэд, С.Чимэдцэрэн, А.Баатарцогт, Н.Бадарч, У.Баттулга, П.Гантөмөр, Ц.Даваа, Г.Дашнямбуу, Д.Должинсүрэн, Д.Жамьянгарав, М.Лханаажав, Я.Мишигдорж, Л.Мижиддорж, Г.Мягмарсүрэн, М.Нямсүрэн, Д.Отгонбор, Ж.Пагма, Х.Пагма, Д.Пунсалдулам, Ц.Пүрэвсүрэн, Д.Содномдаржаа, Д.Хүрэлбаатар, Ц.Соотной, Д.Энхтөр, Жавзмаа

1964 - 1972 – оны 8 ангийн сурагчид Ангийн багш:
Р.Цогнэмэх

Д.Магнайбаатар, Ц.Пүрэвсамбуу, Л.Додвийжалам, С.Чимэдцэрэн, Гангирцэрмаа, Р.Энхтайван, Л.Эрдэнэчимэг, Г.Ганхуяг, Жавзандулам, Т.Чимэддорж, Д.Цээрэгзэн, Норжмоо, Д.Данаасүрэн, Болдбаатар, Б.Гүнджалам, Л.Даваасүрэн, Ц.Зинамидэр, Б.Гомбосүрэн, Н.Амаржаргал, Н.Санчинбазар, Г.Минжмаа, Х.Лхагвасүрэн, Р.Гонгор, Ц.Батдорж, Дэлгэрмаа, Цэгмид, Должинсүрэн, П.Эрдэнэбат, Цэрэннадмид, Мягмаржав, Павгаасүрэн, Дичинтүндэв, Мэтэв - Гочоо, Д.Болд, Т.Даваадагва, Н.Цэрэндорж, Х.Машбаатар, Н.Дорждэрэм, Б.Энхтайван, Ц.Лхагвасүрэн, Д.Мядагмаа, Ш.Чимэдцэеэ, Г.Мижиддорж, Б.Тунгалаг, А.Эрдэнэцэцэг, Ц.Ц.Цагаанчулуун, Д.Должинсүрэн, Д.Хүрэлбаатар, Б.Пэлжид, Ш.Дэмбэрэлсамбуу, С.Нэргүй, Г.Лхагважав, Д.Норжинсүрэн, Д.Норинпил, Ц.Батдорж, Ц.Лхагвасүрэн, Д.Баттөр, П.Эрдэнэбат, Л.Найданжав, Ч.Ням-осор, У.Баттулга, Д.Хүрэлбаатар, Ж.Наранцэцэг, Ш.Чимэдцэеэ, Г.Болд, Х.Баасансүрэн, Г.Балжинням, Н.Цэрэндорж, Л.Додвийжалам, Г.Минжмаа, М.Гангирцэрмаа, П.Бурмаа

1965 – 1973 оны 8 ангийн сурагчид
Багш: Н.Лхагвасүрэн

Б.Алимаа, Баттогоо, Д.Төмөрбаатар, В.Алтанцэцэг, Д.Алтанцэцэг, Л.Дэлэгням, Д.Сүнжидмаа, Оюунчимэг, Д.Чимэдцэрэн, Л.Самбуудорж, Ж.Тамараа, Ж.Дэмбэрэлсамбуу, М.Жамьяншарав, А.Хандсүрэн, С.Төмөрхүү, Ц.Александр, П.Адьяа, Г.Балжинням, Д.Санчинбазар, Д.Болдбаатар, Д.Нямсүрэн, Д.Доржпалам, Б.Ганхуяг, Ц.Бадарч, М.Лханаажав, Ц.Булган, Ж.Сүхбаатар, Д.Батдорж, Пүрэвсүрэн, Б.Батдорж, Р.Гүнчин, Н.Загдрагчаа, Ц.Цогоо, Л.Таалай, М.Батсайхан, Н.Загдрагчаа, Чулуунцэцэг, Цамбагарав, Б.Мягмар, В.Баасан, Д.Алимаа, Ц.Пүрвээ,

1966 – 1974 оны 8 ангийн сурагчид
Ангийн багш: М.Өөлд

Г.Ёндонгомбо, Амардэлгэр, Д.Хандсүрэн, Т.Хандсүрэн, М.Хандмаа, Ж.Толя, Д.Пүрэврагчаа, Г.Жавзандулам, Д.Авид, Г.Бямбаа, Б.Бат-орших, Ч.Барамсай, Д.Алтангэрэл, Н.Отгон, Л.Цогтбаатар, З.Дамба, Хүрэлбаатар, Д.Ренчиннчарив, В.Чимэдлхам, Ч.Нэргүй, М.Амаржаргал, Х.Нянлай, Д.Цэнд-аюуш, Д.Насантогтох, Р.Баярбямба, Х.Авирмэд, Г.Янлай, Д.Мадиймахаа, С.Эрдэнэбаатар, Эрдэнэбат, Х.Бямбацогт, Х.Авирмэд, Батбаатар, Л.Баасан, Г.Алтангэрэл

1967 - 1975оны 8 а ангийн сурагчид
АУБ: Бямбажав

Б.Балгансүрэн, Ч.Додвийжалам, Д.Дэжид, Л.Лонжидпил, Ц.Эрдэнэбат, Л.Дайриймаа, Сэнгэравдан, Д.Цэрэнчимэд, Галтбаатар, Н.Дондогдорж, Д.Чулуунтөмөр, Данзанноров, Б.Магсаржалам, Ө.Бизьяадорж, Дамдинпүрэв, М.Аюурзана, М.Аюурмэд, Ц.Доржханд, М.Даваахүү, Т.Болдбаатар, Г.Гантөмөр, Г.Гансүх, Ж.Цогбадрах, П.Лхагвасүрэн, Ж.Лхагвасүрэн, Ч.Баасансүрэн, Ц.Бямбасүрэн, Н.Түмэнжаргал, Н.Амарсайхан, Ч.Цэрмаа, Х.Ганбаатар, Д.Гонгор, А.Үржинханд С.Жамъяншарав, Б.Угтаабаяр, Д.Чулуунбаатар, Н.Лхагвасүрэн, Д.Жавзандулам, М.Дэжидням, М.Өлзийсайхан, Чимэд, Ө.Хандсүрэн

1967 - 1975 онд төгөссөн 8б ангийн сурагчид
Ангийн багш: Б.Арцсэд

Ш.Баатар, Г.Буянбаатар, Б.Бүжинлхам, Н.Бүжинлхам, Н.Бямбажав, Н.Ганбаатар, Д.Гонгор, С.Дамдиндорж, Ж.Дашдэмбэрэл, С.Заминшар, Л.Жаргалсайхан, Ж.Лхагважав, Д.Мижиддорж, Л.Нацагдорж, В.Нямцэрэн, Н.Нямсүрэн, С.Очирхуяг, Ц.Оюунаа, Г.Оюунбилэг, Н.Пүрэвдорж, Ц.Пүрэвдорж, Ч.Пүрэвсүрэн, Д.Санлай, Н.Төмөрбаатар, М.Ундрах, Ж.Үржинханд, Д.Цогтбаатар, Г.Цээван, Б.Цээдаваа, М.Цэгмэдсүрэн, Ч.Чуулай, Г.Чулуунцэцэг, М.Энхтуяа, Б.Эрдэнэбилэг, Д.Эрдэнэбат, Ч.Цэцэгмаа, Ш.Баатар, О.Ганхуяг, Б.Уртнасан, Ч.Цогзолмаа, Данзанхорол

1998 – 1976 оны 8а ангийн сурагчид
Ангийн багш: Б.Арцсэд

Батчулуун, Бямбасүрэн, Ганбаатар, Д.Гандолгор, Гонгоричинноров, Б.Давааням, Ж.Дагвасүмбэрэл, Дандарванчиг, Нэргүй, Л.Нямдаваа, Оюунчимэг, Пунсалдулам, Н.Төмөрбаатар, Д.Хүүхнээ, Цогбадрах, У.Цогцолцэрмаа, Б.Цээпил, Цэрэннадмид, Цэцэгмаа, Чулуунбаатар, Чулуундорж, Э.Эрдэнэбаатар, Долзодням, Тунгалагтамир, Дүгэрсүрэн, Наранчимэг, Р.Лхамноржмаа, Н.Лхагвасүрэн, Б.Дулам, Ч.Хүрэлбаатар, Б.Санжбэгз, Ч.Мягмарсүрэн, Ц.Санчинбазар, Т.Цээпил, Б.Цэвэгдорж, Б.Цогзолмаа, Д.Хүрэлтогоо, М.Нарангэрэл, М.Эрдэнэбат, Н.Мөнхбаяр

1998 – 1976 оны 8б ангийн төгсөгчдийн судалгаа
Анги удирдсан багш : Д.Сүхбаатар

С.Төмөрбаатар, Т.Бямбабаатар, Г.Батням, Х.Чойдогдэмэд, Уртнасан, Д.Дашнамжил, Д.Пүрэвсамбуу, М.Чимэддорж, Ш.Лэвгийшарав, З.Хорлоосүрэн, Л.Оюунгэрэл, Д.Жүгдэрнамжил, Д.Сосорбарам, М.Намжилбурам, Ө.Насантогтох, Б.Цэрэнцоодол, Б.Доржцоодол, Ч.Баасандамба, О.Отгонбилэг, Ц.Мягмарсүрэн, О.Мягмаржав, Д.Амардэлгэр, Д.Ундрахбаяр, Ш.Бадмаагярвуу, Б.Оюунцэцэг, Б.Чимэгбаатар, С.Санчинбазар

1969 – 1977 оны 8а ангийн судалгаа
Ангийн багш: Бямбажав

Ц.Чимэддорж, Н.Цогтбаяр, Н.Баасанжаргал, Т.Жаргалсайхан, М.Амаржаргал, Т.Батбаяр, С.Энхтунгалаг, Б.Болдбаатар, М.Гүнжалам, Д.Мийсүрэн, Д.Туяа, Д.Энхбаатар, П.Лхагвасүрэн, Ч.Балдандорж, Д.Жавзансүрэн, М.Ложоотөв, Ж.Цэрэндэмбэрэл, Г.Оюунцэцэг, Т.Рэгзэдмаа, Р.Хүдэрчулуун, Нацагхандмаа, Д.Ганбаатар, Н.Гантулга, Б.Энхбаяр, Л.Бат-эрдэнэ, Ё.Сэргэлэн, Ж.Бүжинлхам, Ч.Жамьянжав, Ц.Иванов, Л.Лхагвасүрэн

1969 – 1977 оны 8б ангийн судалгаа
Ангийн багш: М.Өөлд

Ц.Бямбасүрэн, Ц.Ганбаатар, Б.Шатарбаатар, Г.Оюун, Д.Дуламсүрэн, Г.Энхтүвшин, Б.Баасансүрэн, Б.Доржсүрэн, Ц.Эрдэнэчулуун, Д.Долгорсүрэн, Х.Энхбаяр, Г.Гантуяа, Г.Мөнхтогтох, Д.Эрдэнэбат, Н.Шагдарсүмбэрэл, Лхачинбаатар, Л.Хүрэлбаатар, Д.Равдандорж, Д.Доёд-дорж, Ч.Батбаяр, Н.Эрдэнэ-Очир, Д.Оюунцэцэг, Ш.Бадмаанямбуу, В.Пэрэнлэй, М.Оюунчимэг, Р.Энхтүвшин, Т.Дудаарай, Долгорсүрэн, О.Ганбаатар, Гэрэлмаа, Тунгалаг

1970 - 1978оны 8а ангийн сурагчид
Ангийн багш: Лхагвасүрэн,

Алтантуяа, Арилдийдорж, Амарсайхан, Болдбаатар, Бүжинлхам, Батболд, Батжаргал, Базаррагчаа, Долгормаа, Дуламсүрэн, А.Даваажаргал, Дэчинпил, Лхамноржмаа, Намжилдулам, Отгонбаяр, Оюунбилэг, Оюундулам, Өлзийбаяр, Пүрэвбат, Ч.Пүрэвдорж, Сүгхийлхам, Цэвэлсүрэн, Чимэддулам, Чулуунбаатар, Шагжуваан, Эрдэнэчимэг, Пүрэвдорж, Анхтуяа, Пүрэвсүрэн, Буяндэлгэр, Буянгэрэл, Батсайхан, Ж.Эрдэнэчимэг, Отгонбуян, Балчиндамба, Ж.Пүрэвдорж, Содовдорж, Жавзанпагма, Оюунчимэг

1970-1978оны 8б ангийн сурагчид
Ангийн багш: Д.Нансалдулам

Э.Энхжаргал, Ж.Эрдэнэбат, Э.Цогтбаатар, Б.Ганбаатар, Ц.Батбаатар, Д.Тавсүрэн, Батболд, С.Алтангэрэл, Пүрэвсүрэн, Г.Эрдэнэцэцэг, Оюунгэрэл, Х.Оюунаа, М.Нарантуяа, Д.Магсаржалам, Н.Цээлхам, Л.Цогтбаатар, О.Нарангэрэл, Д.Санлай, Д.Жавзандулам, Д.Цогзолмаа, Ч.Цэрэндэжид, Ц.Цэрэннадмид, Алтандулам, Ц.Батдулам, Н.Ганчимэг, А.Уламбаяр, Н.Долгормаа, Бямбаа, Мөнхдэмбэрэл, Оюунцэцэг, Оюунбилэг, Жавзандулам, Түмэннасан, Уламбаяр, Дансранпүрэв, Должинсүрэн, Бавуудорж, Дайрийсүрэн, Н.Оюунсүрэн, Оюунбилэг, Т.Цэрэндорж

1971-1979 оны 8а ангийн сурагчид
Ангийн багш: Г.Адьяамөнх

Б.Долгорсүрэн, Г.Дулмаа, П.Дэжидням, С.Баасансүрэн, Алтанцэцэг, Нанжинбаатар, Ц.Нармандах, Ө.Жавзандулам, Ц.Дуламрагчаа, З.Дагвасүмбэрэл, З.Цамбагарав, Ц.Хүрэлбаатар, Г.Эрдэнэтогтох, Б.Пүрэв, Ж.Чимэдлхам, Д.Энхцогт, С.Энхмандал, Н.Цэрэнсамбуу, Цэрэндэжид, Д.Цогтгэрэл, М.Мижиддорж, Г.Батбаатар, Д.Чимэгбаатар, Ж.Янжинлхам, М.Батсайхан, Х.Доржсүрэн, Ц.Оюунаа, Б.Гүндүүсамбуу, Д.Чулуунбаатар, Ч.Дашдорж, Ч.Больсоль, Ц.Батчулуун, М.Мишигдорж, Д.Цэгмэд, Д.Ганбаатар, Г.Энхтуяа, Ч.Батсайхан, Д.Бэрэнбаралдаваа

1971-1979 оны 8б ангийн сурагчид

Ангийн багш: Д.Сүхбаатар

М.Архад, Г.Батболд, Б.Барбаатар, С.Бямбацогт, Д.Гандулам, А.Жаргалсайхан, Ц.Ганбаатар, С.Ганхуяг, Б.Гонгорсүрэн, Д.Доржзөмөө, Б.Ёндонжамц, Ч.Энхбаяр, В.Жамбалсүрэн, Д.Лхагвасүрэн, Г.Мягмар, Ш.Лодоншарав, Л.Нямлхагва, Н.Отгонбилэг, Л.Пүрэвдорж, Ж.Рэдмаа, П.Санжидмолом, Н.Хуваа, С.Цэрэндэжид, М.Энхбаяр, Д.Гонгор, Ичинноров, Т.Намнан, М.Нарангэрэл, М.Эрдэнэбаатар, Т.Батэрдэнэ, Ц.Батчулуун, Б.Уранчимэг, Ц.Мягмарсүрэн, Ц.Баяндүүрэн, С.Бямба-очир, Г.Алтангэрэл, Д.Цогтбаатар

1972-1980 оны 8а ангийн сурагчид

http://chuluut.blog.banjig.net

Архангай аймгийн талаар товчхон

Зохиогч Administrator
Баасан, 14-11-2008 11:04
Архангай аймаг нь анх 1923 онд Цэцэрлэгмандал уулын аймаг нэртэй байгуулагдсан бөгөөд 1931 оноос Архангай аймаг нэрээр нэрлэгдэх болсон. Архангай аймгийн төв Цэцэрлэг хот. Тус аймаг нь 19 сум, 99 багтай, үүнээс аймгийн төвдөө хамгийн ойр байрладаг сумын төв нь 25км зайтай Цэнхэр сум, хамгийн хол байрладаг сумын төв нь 256км зайтай Цахир сум юм. Аймгийн төв Цэцэрлэг хот нь Улаанбаатар хотоос 477км зайтай орших бөгөөд хатуу хучилттай автозамаар холбогдсон.Аймгийн нийт газар нутгийн хэмжээ 55300км2. Аймгийн газар нутгийн дундаж өндөр д.т.д 2414м бөгөөд хамгийн өндөр цэг нь д.т.д 3539м өндөрт өргөгдсөн Харлагтайн сарьдаг, хамгийн нам цэг нь д.т.д 1290м өндөрт өргөгдсөн Орхон-Тамирын бэлчир юм. Газарзүйн байрлалын хувьд хойд талаараа Хөвсгөл аймагтай, зүүн хойд зүүн талаараа Булган аймагтай, өмнөд талаараа Өвөрхангай аймагтай, баруун урд талаараа Баянхонгор аймагтай, баруун хойд талаараа Завхан аймагтай тус тус хиллэдэг. Физик газарзүйн мужлалаар Хангайн мужид хамаардаг. Хөрсний хэв шинж нь ойн хар хүрэн хөрс, голын хөндийн хар шороон хөрс, хээрийн хүрэн хөрс зонхилно. Орхон, Тамир, Хануй, Чулуут зэрэг томоохон голуудтай.Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, жилд 350-400мм хур тунадас унадаг. 1-р сард дунджаар -20-25 хэм хүйтэрч, 7-р сард +15+25 хэм дулаардаг.Тус аймаг нь 93,0 мянган хүн амтай бөгөөд үүнээс 18,0 мянган хүн ам нь аймгийн төв болох Эрдэнэбулган суманд амьдарч байна. Аймгийн эдийн засгийн үндсэн салбар нь мал аж ахуй бөгөөд 2007 оны эцсээр 2,9 орчим мал тоологдсон. Адуу, үхэр сүргийн тоо толгойгоор улсад дээгүүрт ордог. 2007 оны байдлаар аймгийн хэмжээнд 2656 авто машин тоологдсон байна. Үүрэн холбооны үйл ажиллагаа явуулдаг бүх компаниудын салбар цэгүүд ажилладаг.Аймгийн төв Цэцэрлэг хотод 100 орчим дэлгүүр, 60 гаруй жижиг мухлаг, 50 гаруй ресторан, хоолны газар үйл ажиллагаа явуулж байна. Архангай аймаг нь жилийн төсвийнхөө 30 хувийг дотоодоосоо бүрдүүлж, үлдсэн 70 хувийг нь улсын төсвөөс татаасаар санхүүжүүлж авдаг.Архангай аймаг нь цагаан идээ, байгалийн үзэсгэлэнт газруудаараа алдартай бөгөөд үүнийгээ ашиглан аялал жуулчлалын салбарыг эрчимтэй хөгжүүлэх нөөц боломж ихтэй.МУБИС-ийн харъяа Багшийн коллеж, Архангай дээд сургууль, Гэлэг дээд сургууль зэрэг улсын болон хувийн хэвшлийн дээд сургиулуудтай. Эдгээр сургиулууд нь Ховд, Баян-Өлгий, Увс, Завхан зэрэг хөрш зэргэлдээ аймгуудын оюутнуудад сурч боловсрох таатай орчинг бүрдүүлж өгдөг.Архангай аймгаас алдар цуутай хүн олон төрсөн бөгөөд үндэсний бөхийн Г.Вандан, Даян аварга Жамъяан, Даян аварга Ц.Чимэд-Очир, Даян аварга Г.Өсөхбаяр нар нь тус аймгийн бөхчүүд юм.
А.Батсуурь

Архангай сүм хийд

Зүүн цорго ( ДУГУ 094) .
Өөлд бэйсийн хүрээ ( АРӨЗ 070) .
Маанийн хурал ( АРӨУ 022) .
Дарь эхийн хурал ( АРӨУ 021) .
Очир Вангийн хурал ( АРӨУ 020) .
Бор бургасны дугана ( АРӨУ 019) .
Загал Олон түрүүний хурал ( АРӨУ 018) .
Дуйнхор тэргүүний дуган ( АРӨУ 017) .
Сээрийн дуганы хурал ( АРӨУ 016) .
Шаазын дуганы буурь ( АРӨУ 015) .
Палан тэргүүний хурал ( АРӨУ 014) .
Бугатын туурь ( АРӨУ 013) .
Ширээтийн хүрээ /Шиваа ширээтийн хүрээ / ( АРӨУ 012) .
Тээлийн дугана ( АРӨУ 011) .
Тээлийн хүрээ /2сумын хурал/ ( АРӨУ 010) .
Хорчингийн хийд ( АРДЧ 069) .
Ооромбын хүрээ ( АРДЧ 068) .
Бэйсийн хүрээ ( АРБГ 058) .
Баруун дуган ( АРБГ 057) .
Улаан чулуутын хурал Зүүний хүрээ /Ганданжадайлин / ( АРБЦ 078) .
Дашчоймбэллин хийд /Өлгийн хийд/ ( АРБЦ 072) .
Таравчамбуулин хийд ( АРБЦ 071) .
Ажрагийн хүрээ ( АРЖГ 009) .
Хоолтын хүрээ ( АРЖГ 008) .
Асайтын хүрээ ( АРЖГ 007) .
Эрдэнэ уулын хийд ( АРЖГ 006) .
Хан өндөрийн хүрээ ( АРИТ 051) .
Норовлингийн дуган ( АРИТ 050) .
Баянцагааны хурал ( АРИТ 049) .
Хужиртын дуган ( АРИТ 048) .
Шивэртийн дуган ( АРИТ 047) .
Заяын Доод Хүрээ (Өлзийг бадруулагч хийд) ( АРЭБ 053) .
Дээд хүрээ (Буяныг дэлгэрүүлэгч) ( АРЭБ 052) .
Бүргийн хурал ( АРЭР 003) .
Гүнрэгийн хурал ( АРЭР 002) .
Дэмчиг дацан ( АРЭР 001) .
Бүрдний хийд ( АРЧУ 046) .
Улаан овооны хурал ( АРЧУ 045) .
Даваатын дуган ( АРЧУ 044) .
Хангалын дуган ( АРЧУ 043) .
Цогт хайрханы хурал /дуган / ( АРЧУ 042) .
Намхай тэргүүний хурал ( АРЧУ 041) .
Зуун модны хурал ( АРЧУ 040) .
Бүрдний хийд ( АРЦР 054) .
Талын овоо /хурал/ ( АРЦА 034) .
Загастайн хүрээ ( АРЦА 032) .
Байцын дуган ( АРЦА 031) .
Тээлийн дуган ( АРЦА 023) .
Дүвхэн хийд ( АРЦ 004) .
Бүлээний дуган ( АРХГ 039) .
Гичгэний доод хурал ( АРХГ 038) .
Зоогийн хурал /Зоогийн хүрээ / ( АРХГ 036) .
Мөрөнгийн хүрээ ( АРХГ 035) .
Хорхойн хурал ( АРХШ 067) .
Мирхайн хурал ( АРХШ 066) .
Долооны хурал ( АРХШ 065) .
Их Номгоны хийд ( АРХШ 064) .
Цоохорын хурал ( АРХШ 063) .
Жарантайн хүрээ (Дээд хүрээ) ( АРХХ 075) .
Хануйн хүрээ, Тойн ламын хүрээ ( АРХХ 074) .
Цагаан сүмийн дуган ( АРХТ 062) .
Зоригт засгийн хүрээ ( АРХТ 061) .
Хотонтын хүрээ ( АРХТ 060) .
Хөх сүм ( АРХТ 059) .
Жанрайсагийн дуган /Одоо Жаарайн лагерь / ( АРТВ 056) .
1700-1719 онд Их хүрээ суурьшиж байсан газар ( АРТВ 055) .
Гичгэний дээд дуган ( АРТР 030) .
Баян жаргалантын дуган ( АРТР 029) .
Бөөрөлжүүтйин хурал ( АРТР 028) .
Их жаргалантын дуган ( АРТР 027) .
Ламхайн хүрээ ( АРТР 026) .
Овооны булангийн туурь ( АРТР 025) .
Тариат зүүн хүрээ (Тариатын доод хүрээ) ( АРТР 024) .
Тариатын дээд хүрээ ( АРТР 023) .
Yonzon khambiin süm ( UB947 ) .
Amgalangiin Geser süm ( UB930 ) .
jkzfg ( UB915) .

Архангай


Архангай аймаг нь 55.2 мянган км2 газар нутагтай, аймгийн төв нь Цэцэрлэг хот буюу Эрдэнэбулган сум Улаанбаатар хотоос 493км байна.
Архангай аймгийн газар нутаг нь Хангай нурууны уулархаг мужийн төв хэсэгт орших ба хангайн нурууны салбар уулс, ойт хээр, тал хээрийн бүсээс бүрдэнэ.Тус аймгийн нутаг далайн түвшнээс дээш дундажаар 2400 м-т өргөгдсөн бөгөөд хамгийн өндөр цэг нь д.т.д 3539м өндөр Харлагтайн сарьдаг, хамгийн нам цэг нь д.т.д 1290м Орхон-Тамирын бэлчир орчмын газар юм. Аймгийн газар нутгийн 70 гаруй хувийг малын бэлчээр бүхий газар, 2%-ийг хадлангийн газар, 1 орчим хувийг тариалангийн талбай, 21%-ийг ойн сан бүхий талбай эзлэнэ.Эргэх дөрвөн улиралд оройдоо мөнх цастай байдаг Суврага Хайрхан, Ноён хангай, Хан-Өндөр зэрэг сүрлэг уулс, Хангайн нуруунаас эх авсан Хойд, Урд Тамир, Хануй, Хүнүй, Орхон, Чулуут зэрэг түргэн урсгалт гол мөрөн, Өгий, Тэрх зэрэг цэнгэг уст нуур, Хадат, Мухар хужирт, Бор тал, Цагаан сүм, Бэлх зэрэг анагаах чадалтай халуун хүйтэн рашаан, Хоргын тогоо, Тайхар чулуу зэрэг үзэсгэлэнт байгальтай газар олон байна.Архангай аймгийн нутагт ургадаг 1700-аад зүйлийн ургамлын 20 гаруй хувийг монгол алтан хундага, вансэмбэрүү, алтан гагнуур мэт эмийн ховор, чухал ургамал эзлэнэ.Тус аймгийн эдийн засгийн үндсэн салбар нь мал аж ахуй бөгөөд үхэр сүргийн тоогоор улсад тэргүүлдэг аймгийн нэг юм. Аж үйлдвэр, тээвэр, харилцаа холбооны салбараас гадна тус аймагт модны томоохон үйлдвэр ажиллаж байсан. Зах зээлийн эдийн засагт шилжиж томоохон үйлдвэр аж ахуйн газрууд задарч жижиг аж ахуйн нэгж болон үйл ажиллагаа нь багассан байна.Тус аймгийн ойн санд ой зохион байгуулалтын экспедиц 1976, 1983, 1988 онуудад модны үйлдвэрийн бэлтгэх модны нөөцийг судлах зорилгоор хэсэгчилсэн байдлаар судалгаа хийж байсан ба 1995-1997 онд аймгийн хэмжээгээрх бүрэн хэмжээний судалгааг хийж аймаг, сум, бүс нутгийн хэмжээгээрх ойн талбай, нөөц, тархалтыг тогтоож ойг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх үндэслэл бүхий Ойн менежментийн төслийг боловсруулан гаргасан байна. Архангай аймгийн нутаг дэвсгэрийн 21% буюу 1165,4 мянган га талбайд тархсан ойн сан бүхий талбай нь 17 сумын нутгийг хамран тархсанаас Жаргалант, Ихтамир, Өндөр-Улаан, Тариат сумууд ойн нөөц ихтэй нь байна.
Ойн талбай, нөөц /модны төрлөөр/


Д.д
Модны нэр
Талбай /мян.га/
Нөөц /мян.м3/
Эзлэх %
1
Шинэс
875,7
123067,6
95,3
2
Хуш
28,3
4414,8
3,1
3
Гацуур
0,1
1,6
0,01
4
Хус
7,3
669,7
0,8
5
Улиас
4,1
354,4
0,4
6
Улиангар
0,5
48,0
0,1
7
Бургас
3,2
69,8
0,3
Дүн
919,2
128625,9
100%


Архангай аймгийн ойн сангаас 133,1 мян.м3 түлээ бэлтгэхээс шатсан ойгоос 31,4 мян.м3, ашиглалтын бүсийн ойгоос 9,4 мян.м3 , арчилгаа цэвэрлэгээний огтлолтоос 92,3 мян.м3 түлшний модыг тус тус бэлтгэх боломжтой байна. Тус аймгийн ашиглатын бүс бүхий ой нь аймгийн төвөөс 100-200км-ийн зайтай, сумын төвөөс 60-80км-ийн зайтай, бартаа ихтэй Жаргалант, Тариат, Өндөр-Улаан сумдын нутагт байна. Харин шатсан ойгоос болон төв суурин газрын ойр ойгоос арчилгаа, цэвэрлэгээний огтлолтоор түлшний модыг бэлтгэх боломжтой юм.